Cалық механизмі мен функциясының қалыптасу негіздерін талдау

Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген  мерзімде төленбесе оны төлеушілердің  немесе олардың  дебиторларының шоттарынан салық, айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде, егер салық төлеуші немесе оның дебиторлы осы берешекті төлеуге келісетін болса, өндіріп алынады.

Жаңа салық  жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың  бірі халықаралық салық салудың  тәртібін енгізу болып табылады.

Қазақстан Республика Призидентінің 1995 жылдың 21-желтоқсанында қабылданған Заң күші бар «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен  толықтырулар енгізу туралы» Жарлығы 1996 жылдың 1-қаңтарынын бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді.

Салық жүйесі бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел эканомикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-тәжірбиелер экономикасы дамыған елдердің тәжірбиелерін талдап-жинақтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс.

Салық жүйесі-өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері жэне тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсы да, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы ете зор. Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі - бір салық элементтерінен құралады.

Салық салу элементтері  мыналар:

Субъект, объект, салық  көзі, салық ставкасы, салық өлшем  бірлігі, салық  оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі  органдарының құқы мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.

1.2  Салық жүйесінің  ел экономикасын реттеудегі ролі

    

        Қазақстан Республикасының салық жүйесінің мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салық жүйесінің мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты[21].

Қазақстан Республикасында салық салудың мынадай принциптері бар:

• ҚР-ң салық заңдары салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы;
• Салық бір игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады;
• Салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне  тәуелді болады.

Қазақстанның салық жүйесі төмендегідей қызметтер атқарады:

• Фискалды (тіркелген) немесе жұмылдыру қызметі. Осы қызметке бюджеттік шығындарды қаржыландыру үшін салық жинайды. Фискалдық қызмет мемлемекеттің қаржы табысын ұйымдастыруда көрінеді;
• Бөлу қызметі, мемлекет қаржыны бөлуді әр түрлі топтардың арасында, территория, облыс, аудандар бойынша жүргізіледі;
• Реттеуші қызметі, мемлекет салықтың көмегімен тұтыну және қорлану арасындағы пропорцияны реттейді;
• Ынталандыру қызметі, мемлекет өндіріс пен техникалық прогрессті дамыту үшін әртүрлі ынталандыру шараларын жүзеге асырады;
• Шектеу қызметі, мемлекет салық саясаты арқылы кейбір өндіріс түрлерінің дамуын тежейді немесе шектейді.
• Бақылап-есептеу қызметі, мұнда кәсіпорын мен тұрғындар топтарының, қаржы көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.

Ал, нарық жағдайында салықтар үш қызмет атқарады: а)фискалды;            б) қайта бөлу; в) реттеуші;

Қазақстан Республикасының салық жүйесі экономиканы жанама түрде реттейтін маңызды құралдардың бірі болып табылады. Осы мақсатта салықтар көбінесе дағдарыстық құбылыстарды тезірек жоюға, нарық конъюктурасына әсер етуге, эканомканы тұрақтандыруға пайдаланылады. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі, ғылыми негізделген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалкары жөнінде мынаны байқауға болады:

а) егер төленетін салық  мөлшері салық төлеуші табысының 50%-тен кетсе,онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;

ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табыстың 45-50%  аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;

б) егер салық мөлшері салық төлеушінің табысының 35-40% мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.

 Мемлекет жоғарыда  көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана отырп еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизімінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.

Салық салу жүйесінде формасы  және өндіріп алу көзіне қарай  ерекшеленетін әр түрлі салық түрлері пайдаланады.

Салық өсімі,әдетте, үдемелі  пропорцианалды  және регрессивті  болып бөлінеді. Үдемелі салықты, табыстың көбею шамасына қарай оның орташа нарқы да өседі. Яғни, кім үлкен табыс тапса, ол тек салықтың үлкен сомасымен шектелмей, сонымен қатар өзінің табысының үлкен бөлігін төлейді. Кең тараған түрі - ҚР азаматтарының айлығынан алынатын салық. Салық жайлы жарлыққа салықты алудың шкаласы көрсетілген. Онда салық  өсімі деңгейінің мөлшері табыс мөлшерімен тікелей байланыста екендігі байқалады.

1.  Заңды тұлғалар табысынан  салық алу 30% тек өсімінен алынады.

2.  Егер заңды тұлғалар үшін жер негізгі өндіріс құрал-жабдығы болып саналса, онда жерді тікелей пайдаланғаны ескеріліп, табыстың 10%    өсімімен салық төлейді.

        Салық өсімі 50-ден асқанда адамдар оң жұмыс жасайды және ақшасын сақтауға еш тырыспайды. Өзінің күш-жігерін «көлеңкелі экономикаға» бағыттап, нәтежиесінде мемлекеттік қазынаның табысы азая түседі. Егер салық өсімі көтерілсе, ерте ме, кеш пе, оның деңгейі сондай дәрежеге жетіп ешкім жұмыс істегісі келмейді және салықты төлемейді. Санап келгенде, мемлекетке ешқандай салық түсімі түспейді.

Пропорцианалды  салықта оның орташа нарқы өзгеріссіз қалады,яғни табыстың шамасына қарамастан салық  салудың белгіленген бір мөлшері пайдаланылады[16].

Регрессивті салықта  табыс өсе түскен сайын салықтың орташа нарқы азаяды. Әдетте, бұндай салықтар  табыс көбейген сайын   оның бірте-бірте азая түскен  бөлігін талап етеді.

Қазақстан Республикасында  қабылданған салық жүйесі туралы заңға сәйкес салықтың мынадай түрлері қолданылады: а) жалпы мемлекеттік ;б) жалпыға бірдей жергілікті  салықтар мен алымдар; в) жергілікті салықтар мен алымдар; Олар мемлекеттік бюджетті реттеудің қайнар көзі саналады. Жыл сайынғы ҚР-ның бюджет табысына түсіп отырады. Ал жергілікті  салықтар жергілікті бюджет табысының негізгі бөлігімен көзі болып табылады.

Жалпы мемлекеттік  салықтарға мыналар жатады: қосылған құнға салынатын салық, пайдаға салынатын салық, акциздер, бағалы қағаздармен жасалатын оерациялардан алынатын салық, экспорт пен импортқа салынатын салық,  кеден тарифі мен баж салығы, табыс салығы.

Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдарға  жер салығы, жеке адамның мүлкіне  салнатын салық және тағы басқалары  жатады.

Жергілікті салықтар мен алымдарға мыналар жатады: курорттық алым, азаматтардан алынатын мақсаты бар алым, жарнамаға салынатын алым және т.б.

Жалпы мемлекеттік  салықтар Республика заңдарының негізінде  орталық өкілетпен мемлекеттік  бюджетке аударымды Жергілікті салықтар тиісті территорияның жергілікті басқару органдарымен алынып жергілікті бюджетке түседі.     

Қосылған  құн  салығы  бойынша  бюджетпен  өзара  қатынас. Егер  осы  бапта  өзгеше  көзделмесе, есепке  жатқызылған  салық  сомасының  салық  кезеңі ішінде  есептелген  салық сомасының асып  кетуі қосылған  құн салығы  бойынша алдағы  төлемдердің есебіне жатқызылады. Осы баптың 2 және 3-тармақтарына  сәйкес  қайтарылуға тиіс  қосылған  құн салығының сомасын анықтау кезінде қосылған  құн салығын төлеушінің  Қазақстан Республикасының заңдарында  белгіленген тәртіппен ашылған банк  шоттарына  валюталық  түсім  түсірген  не  Қазақстан  Республикасының  аумағына  сыртқы  сауда  тауар  айырбасы  жөніндегі  операциялар  бойынша  экспортталған  тауарларды  сатып  алушы  қосылған  құн  салығын  төлеушіге  берілген  тауарларды  нақты  әкелу  жүзеге  асырылған  тауарлардың  экспорты  есепке  алынады.

Егер  қосылған  құн  салығын  төлеушінің  берушілері  осы  баптың  1-тармағында  көрсетілген  мерзім  ішінде  қарсы  салық  тексерулерін  жүргізу  кезінде  анықталған  бұзушылықтарды  жоймаған  жағдайда  қосылған  құн  салығын  төлеушілерге  салықты  қайтару  бұзушылықтар  анықталған  не  жойылған  сомалар  шегінде  жүргізіледі. Осы  бапқа  сәйкес расталған, бірақ белгіленген мерзімдерде қайтарылмаған қосылған  құн салығының сомасының қайтарылу  мерзімі  бұзылған  әрбір  күн  үшін  Қазақстан  Республикасының  Ұлттық  Банкі  белгіленген  қайта  қаржыландыру  ресми  ставкасының  2,5 еселенген мөлшерінде  өсімпұл есептеледі.

Қайтаруға  ұсынылған  қосылған  құн  салығы  сомаларының  дұрыстығын  растау  үшін  қосылған  құн  салығының  төлеушінің  берушісін  тексеру  тағайындау  туралы  шешім  уәкілетті  мемлекеттік  орган  белгілеген  тәртіп. Бюджеттен  қайтарылуға  тиіс  салық  сомалары  дипломатиялық  және  оларға  теңестірілген  өкілдіктердің  және  осы  өкілдердің  дипломатиялық, әкімшілік-техникалық  қызметшілерінің  тиісті  шотына  аударылады.  Салықтар тауар – ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. мысалы: 1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар- ақша қатынастарынан нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтырлықтай азайды. Дегенмен, олар соңғы уақытқа пайдаланылады ( 1953 жылға дейін жүн, жұмыртқа, сүт, май өткізген).

Егер екі  мемлекет бір – бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген мемлекеттің  барлық байлығын тонап алады, болмаса  белгілі бір мөлшерде салық салып  отырған.

Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде «Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен зваң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипата болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар» деп атап көрсетілген.

Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.

Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.

Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.

Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы  жүйе екендігін байқауға болады.

Салықты басқа да төлемдерден  ажырата білуіміз керек.  Себебі? салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті салмағы 70 пайызын құрайды[12].

Салықты материалдық  тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлеккетке беретін белгілі бір ақша сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып саналады).

Салықтың материалдық  белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.

Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді білдіреді.

Экономикалық категория  тұрғысынан қарағанда салық – салық төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі мерзімде және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.

Ал, құқықтық тұрғыдан құрайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі  бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін міндеттеме.

Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.

Салық материалдық тұрғыда  белгілі бір ақша сомасын (ақшалай  нысанда) немесе салық төлеушілердің  мемлекетке беруі тиіс белгілі бір  заттардың санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.