Қазақстанның әлемдік саудаға ену мәселелері мен маңыздылығы

         Технологияларды  айырбастау және жұмысшы күші  миграциясы саласындағы құралдар: белгілі бір елдерге технологиялардың  белгілі бір түрін экспорттауға  тыйым салу немесе шектеу, шетелдік  жұмысшы күшін импорттауға шек қою. Бұл шарттардың барлығы дерлік халықаралық келісім – шарттар мен келісімдерде бекітіледі.

         Сыртқы  экономикалық саясат құралдарының  қазіргі кезде кең арналы мемлекеттерге  өзінің сыртқы экономикалық байланыстарының  құрылымы мен бағыттарының қалыптасуына, сонымен бірге басқа елдердің сыртқы саясаты мен экономикасын белсенді түрде ықпал етуге мүмкіндік береді.

         Өзіміз  білетіндей, кез келген мемлекеттің  қызмет етуі ұлттық және мемлекеттік  мүдде категорияларына сүйенеді. Бірақ та, кез келген қоғамда оның элитасының негізгі сегменттері, белгілі бір ұлыстары өз мүдделерінің терең мәнін әр түрлі көзқарастарда түсінеді.

         Бұл түсініктің  мазмұндылығы – ұзақ мерзімдік  мақсаттар жүйесімен түсіндіріледі.  Оларды үкімет өзінің ішкі  және сыртқы саясаттарында жүзеге асыруға ұмтылады.

         Әр түрлі  мемлекеттердің сыртқы экономикалық  саясат векторларының тоғысуы  кезінде мүдделерді түсінуі үшін  біз халықаралық құқық нормаларын  қолдануға мәжбүр боламыз, өйткені  соңғы оншақты жылдар ішінде бұл нормалар статусына жалпы адамзаттық құндылықтар кірді. Бірақ ұлттық деңгейде біркелкі емес мемлекеттерде мұндай заңдылықтың түсіндірілуі жеткіліксіз болып есептеледі.

         Егер «ұлттық»  және «мүдде» деген терминдерге  терең талдау жасалса, онда  ұлттық мүдде деген түсініктің белгілі бір дәрежеде шартты сипатта екендігі анықталады. Бірақ осы категориямен қазіргі таңда міндеттердің басымдылығы анықталады. Ол міндеттерді елдің ішкі немесе сыртқы саясаттарында шешу қажет. Бұл түсінікке деген көп векторлық көзқарас оның субъективті де, объективті де мазмұндылығын қарастыруға мүмкіндік береді. Аман қалу, қауіпсіздікті қамтамасыз ету, әлеуметтік орталықты қажет ету – абстрактылы нәрсе емес, ол тарихи және құрылымдық мағынасы бар нақты сапалы жағдай.

         Қазақстан басқа көптеген мемлекеттер сияқты өз алдына белгілі бір мақсаттарды алға қоюға қабілетті. Белгілі бір тарихи кезеңдерде мақсаттардың сипаты өзгеріп отырады. Сөзсіз түрде, ол мемлекет ретінде мақсаттарды алға қоюға және оларды жүзеге асыруға қабілетті болуы тиіс.

         Осы көзқарас  тұрғысынан алғанда, осындай қабілеттілік  белгілі бір бағыт-бағдар ретінде  қарастырылады, яғни ол мемлекеттік  саясатқа «ұлттық мүдде» сипатын  береді. «Ұлттық мүдде» ең алдымен  мемлекеттік мүддені айқындайды, ұлттық ресурстарды ұлғайту, ұлттық қауіпсіздік қатеріне қарсы әрекет ету сияқты мемлекет қажеттілігі ретінде анықталады. Мемлекеттік мүдде көп қырлы түсінік және де геосаясат көзқарасын қолдану жағдайларында оның бірқатар құраушылары «ұлттық мүдде» түріне айналады.

         Оны өлшеу  үшін екі әдіс қажет: құндылық  және ұтымдылық.

         Кез келген  мемлекеттің қоғамы – мемлекеттік  саясаттың территориялық бағыттылығын  мойындауда ортақ, біртұтас. Қазақстан  мен Ресей экономикаларының тығыз  байланысуы Ресейдің империялық мүддесін айқын көрсетті.

         Қазіргі  кездегі дүниеде «ұлттық мүдде»  саясаты бір түрлі рөлдерді  атқарады, олардың бірқатары жабық  түрде айқындалады. Атап айтқанда, шетел баспасөзі НАТО-ны шығысқа  қарай кеңейту шараларын, бір  жағынан, текті өкілеттілік ретінде, яғни Еуропаға бейбітшілікті нығайтатын ұлы өкілеттілігі ретінде, екінші жағынан – Шығыс Еуропаға әскери саяси және экономикалық бақылау қою ретінде түсіндіреді.

         Кез келген  елдің ұлттық мүддесі әр түрлі  елдердің ұлттық мүдделері ықпалымен шектеледі. Ол халықтардың бірлескен мүдделерге қол жеткізуі үшін мемлекеттердің күш-әрекеттерін біріктіруге ұмтылуынан көрінеді.

         Демек,  республиканың халықаралық арнаға  табысты түрде енуіне сәйкес, оның әлемдік шаруашылық жүйесіндегі  орны анықталады.

         Бұл кезде  ұлттық мүдделердің сәйкес түрде  жүзеге асыруына ұлттық рухани  және мәдени құндылықтармен қатар  әлеуметтік, экономикалық және саяси  фактор құраушыларының жүйеде  де ықпал етеді. Әлемнің саяси  картасында, әсіресе ТМД кеңістігінде  Ресей Федерациясының ұлттық мүдделері айқын формада белгіленген. Ол өзінің ұзақ мерзімдік мақсаттарында қоғамдық қатынастардың гуманистік сипатымен қатар, әлемнің ірі және дамыған державасы ретіндегі Ресейді құруға ұмтылады.

         Сонымен  бірге, орташа мерзімдік мақсаттар да нақты түрде белгіленген, олардың құрамына мыналар кіреді: ТМД шеңберіндегі тұрақты өзара байланыстар, жалпы еуропалық қауіпсіздікті сақтау, сонымен бірге белгілі бір жергілікті аймақта сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыруда ресейлік кәсіпорындарға жағдайлар жасау.

         Осы айтылғандардан  мынадай қорытынды жасауға болады, яғни сыртқы экономикалық саясат  белгілі бір міндеттерді жүзеге  асырудың формаларын, әдістерін  негіздеуді, сонымен бірге оны  жүзеге асыру үшін белгілі  бір технологияларды қолдануды талап етеді.

         Бұрынғы  кеңестік мемлекеттердің сыртқы  экономикалық саясатымен салыстырғанда  Ресейдің сыртқы экономикалық  саясаты халықаралық ынтымақтастықтың  балама бағыттарымен қаныққан.

         Дегенмен  осы елдердің сыртқы экономикалық саясатының принциптері белгілі бір дәрежеде ұқсас болып келеді. Олар төмендегілерден тұрады.

• ұлттық мүдделердің басылымдылығынан;
• негізгі және жергілікті сыртқы саяси мүдделерден;
• екінші реттегі мүдделер мен олардың сәйкестілігінен;
• қауіпсіздіктің ұжымдық жүйелеріне қатысты қатысты кейбір жағдайларда ұлттық мүдделер шебінен;
• ғаламдық мәселелерді бірлесе шешуге ұмтылуынан;
• ХЭҚ (халықаралық-экономикалық қатынастар) субъектілерінің шынайы теңдігінен;
• дамудың белгілі бір жолын тандағандағы ел құқығын құрметтеуінен;
• халықаралық келіспеушіліктерді шешуде ымыраға келуден;
• сыртқы экономикалық стратегияны жүзеге асырудың жүйелік жолы және т.б.

         Техникалық  революцияның жаңа толқыны кейбір  елдерді айналып өтті, яғни өз  дамуында алдыңғы қатарлы елдерден артта қалып бара жатқан осы елдердің мүдделері мынада: қоғамдық қатынастарды жетілдіру негізінде еңбекті ұйымдастыру әдістерін жетілдіру қажеттілігі.

1.3. Қазіргі кезеңдегі сыртқы  сауданың экономикалық саясаты

Құрамына 188 мемлекеттік құрылым  кіретін қазіргі кездегі әлемдік шаруашылық динамикалық әлем болып табылды, мұндағы өзара байланыстар ассиметриялы, ал әр түрлі елдер тобы ынтымақтастық процесіне бірдей жағдайларда, бірақ әр түрлі дәрежеде қатысады.

         Еуропалық  Одақтан басталған регионализм саясаты «әр түрлі жылдамдықта мемлекеттердің дамуы» деген түсінік енгізді.

         ХХ ғасырдың  соңында ғылыми-техникалық революцияның (ҒТР) дамуы жағдайында бұрын-соңды  бірдей экономикалық жағдайда  болған көптеген мемлекеттер  бір-бірінен алшақтай бастады және де өз дамуларына қарай әр түрлі елдер тобына кіре бастады. Көптеген факторлардың ішінде даму жылдамдықтарының алшақтауының ұлғаюы деген мұндай феномен жекелеген елдің, елдер блогының сыртқы экономикалық саясатының мазмұндылығымен, сонымен бірге әлемдік шаруашылықтың дамуының көптеген сыртқы факторларымен алдын ала анықталған.

         КСРО-ның  күйреуі, ұлттық мемлекеттер экспансиясындағы  әскери емес әдістердің күшеюі  жылдамдықтардың алшақтау процесін  одан сайын үдетті, ал олардың  қарқындары мен сапасы әр алуан болды. Оңтүстік-Шығыс Азия, Орта Азия, ТМД кеңістігі, Балтық теңізі жағалауындағы елдер бұл айтылғанға мысал бола алады.

         Мұның барлығы  мынаны дәлелдейді, яғни дүниежүзілік  аренадағы экономикалық күштердің  кез келген балансына қол жеткізудің объективті факторы құраушылардың болуымен ғана емес, сонымен бірге нысаналы бағытталған сыртқы экономикалық саясат арқылы жүзеге асырылады.

         Осы жоғарыда айтылған сәйкес, сыртқы экономикалық саясатты  автономды құбылыс ретінде қарастыруға  болады, өйткені қазіргі кезде халықаралық салыстырулар маңызды емес, бұл жерде олардың белгілі бір қоғамдық қайта құруларын туындататын факторларды, құралдарды салыстыру маңызды болып табылады.

         Осы көзқарас тұрғысынан алғанда,  сыртқы экономикалық саясат сыртқы экономикалық саясат сыртқы дүниемен үзіліссіз байланыста жекелеген елдердің дамуындағы модельдердің трансформациясын белгілеуге мүмкіндік береді және де жалпы құндылықтарды (ел ішіндегі қарама-қайшылықтарды жою, жаңа экономикалық механизмге бейімделу), сонымен бірге саясатты жүзеге асырудың әдістемелік жолдарының сипатын анықтауға мүмкіндік береді. Экономикалық табиғатта көп түрлі ғажайыптардың (жапондық, германдық және т.б.) болуына қарамастан, құндылық бағалар деңгейі, сыртқы экономикалық саясаттағы белгілі бір институционалды құрылымның белгілі бір құралдары қолдануы – бізге ұлттық ерекшеліктердің саясаттың жалпы қабылданған элементтерімен үйлесуі типін белгілеуге мүмкіндік береді.

         Осыған байланысты, бір жағынан қазіргі кезеңдегі халықаралық экономикалық байланыстардың (ХЭБ) ортақ белгілері мен тенденцияларын атап көрсету, екінші жағынан кейбір елдердің табысқа жету формуласы мен жетістіктерін, ал басқа елдердің жеңілістерін атап өту қажеттілігі туындайды.

         Халықаралық салыстыруларды келтіру қажеттілігін мойындай отырып, мынаны атап өту керек, яғни олардың саясаттарын бағалау осы қажеттіліктің міндеті әрі толықтырушы құрамдас бөліктері болып табылады.

         Өзіміз білетіндей, сыртқы экономикалық  саясат екі функцияны орындайды:

• қорғаушы;
• шабуыл жасаушы.

         Функцияларды  осылай бөлу олардың жеке түсіндірілуін  талап етеді.

         Атап айтқанда АҚШ, Қытай сияқты  мемлекеттердің «шабуыл жасау»  саясаты сол елдердің бүкіл  әлемге әсер етуіне жағдай  жасайды. Ал басқа мемлекеттерге  қатысты «шабуыл жасау» саясаты көршілестік, бейбітшілік принциптерін жүзеге асырумен қатар, ынтымақтастықтың өсуіне әкелді. СЭС-тың жалпы (барлық) құралдары әр мемлекеттің экономикасындағы қайта өзгертулердің тандалған үлгісінің негізі болып табылады. Бірақ олардың айырмашылықтары сол құрамдардың белгілі бір бөліктерін тандаумен және олардың құрастырылуымен анықталады.

         Енді тандалған саясаттарды, стратегияларды  атап өтейік:

• басшы, яғни топ жарып, алға шығу саясаты (ғылыми

технологиялардың рөлі жоғары болып саналатын өндірістерде жұмыс істейтін жұмысшы күшінің проценті («hightrust societies»));

• «соңынан ілесіп даму» саясаты («low-trust societies») (Қытайдағы

халықтың 2/3-і ауыл шаруашылығында, ал өндірістік салаларда жұмыс істейтін жұмысшы күшінің үлесі көп емес. Қытайдың табыстары Батыс технологияларына негізделген және олар қарапайым өндірістерде шоғырланған, ал жаңа революция халықтың аз бөлігін қамтиды);

• «аралас типтегі өтпелі экономикасы бар қоғамның жетілуі» (табиғи

ресурстарды пайдалану факторының басым болуы және табиғи өсім есебінен дамуы). Экономикалық саясаттағы өзгерістердің үлгісін тандау проблемалық сипат алып отыр. Ол мемлекеттің тұрақтылығын қамтамасыз етеді, кез келген өзгеріс сияқты халықаралық өзара байланыстар жүйесінде де өзгерістер туғызады.

         Стратегияның бірінші нұсқасы: АҚШ, Жапония, Еуропа сияқты халықаралық бәсекелестіктің негізгі орталықтарына тән. Бұл елдер осы стратегияның саясатын жүзеге асыруда қолданады.

         Жалпы алғанда, барлық үш орталыққа  да либералды өнеркәсіптік экономика тән, бірақ ғылымдық контекст бойынша әлемдік кеңестікте елдердің сыртқы экономикалық саясаты олардың экономикасы үшін қолайлы жағдайлар жасауға бағытталған. Мұндай стратегия АҚШ-тағы халықаралық ынтымақтастықтың формаларын құру тәжірибесінде айқын көрініс тапқан. Мынаны атап өту керек, американдық серіктестік тәжірибесі өте әлсіз дамыған мемлекеттермен ынтымақтасу тәжірибесіне сүйенген. АҚШ-тың сыртқы экономикалық саясатында мынандай дерек көрініс тапқан, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ өзінің Жапониямен және Германиямен өзара әсерлесуін «үстемдік позициясы» арқылы жүргізген. Осы елдермен соғысудағы жеңіс қаржылық ауыртпалықты одақтастар пайдасына қарай бөлістірді, ал АҚШ басты позицияға не болды. Сондықтан, американдық түсінік бойынша, серіктестік саясаттағы тең құқықты көрсетпейді, қайта барлық уақытта да АҚШ күштерді теңестірудің ескі саясатын жүргізіп отырғандығын атап өту керек.

         70 – жылдардың орта шенінде  АҚШ үкіметі Оңтүстік-Шығыс Азия  елдеріне қатысты күту саясатын тандады, бұл жайт 20-жылдан кейін күтпеген азиялық шақыру себебінен американдық экономиканың ықпал ету сферасының тарылуын қамтамасыз етті.

         Сыртқы экономикалық саясаттың  қандай элементін қолданса да, Америка кез келген құрлықта  тек американдық мүдделерді ғана қорғайды.