Әйелдер қылмыстылығының жағдайы, динамикасы және құрылымы

    г) мәжбүрлi түрi – объектiсi есiрткiлер, iшiмдiк, еркек жеке тұлғасы болатын таза психилогиялық болу арқылы жасайтын әртүрлi қылмыстық құбылыстар осы қылмыс өкiлдерi үшiн сәйкес келедi;

    д) абайсыз түрi  – құқықтық жазбаларға жеңiлтектiк-жауаптылықпен  қарау – кездейсоқ, абайсыз  қылмыскерлердiң көп бөлiгiн құрайды.

    Жеке тұлғаның тұрақты криминогендi себептiлiк бағыттылығы бойынша әйелдер арасында былай бөлу:

    а) өзiнiң бұрынғы  жалпы мiнездемесiмен кездейсоқ  ағымды жағдайлардың нәтижесiнде  қылмыс жасайтын, кездейсоқ әйел-қылмыскерлер;

    б) жеке тұлғаның  келеңсiз өтпелi жағдайларының  және өмiр сүруiнiң әсер етуiнде  қылмыс жасайтын жағдайлы қылмыскер-әйелдер;

в) әлеуметтiк қолдаған жүрiс-тұрыстың нормаларын жалтарған, оларды ұғынбаған  тұрақсыз қылмыскер-әйелдер;

    г) қылмыс жасау  арқылы алдына қойылған мақсатты  шешуге қатты тырысқан кәсiпқой әйел қылмыскерлер.

    Қазақстанда қазiргi уақытта 74 қылмыстық-атқару мекемелерi бар, оларда 76173 сотталғандар, олардың 2817-iн әйелдер құрайтындар ұсталып отыр.Әйелдердiң түзеу колониясы үшiн өзiне сай климаты, ерекше атмосферасы тән. Әйел қауымының сотталғандарының расында ерлерге қарағанда, өсек-аяң, көреалмаушылық, күмән, қызғаныш өз нормалары мен дәстүрiн құрай отырып кең етек алады /Дутов....

Берiлген ерекшелiктер әйелдермен жасалатын жазаны өтеу режимiнiң талаптарын бұзу құрылымын, бiр бөлiгiнде көрсетедi. Тәртiп бұзушылықтың негiзгi бөлiгiн құратын: жұмыстан бас тарту және қасақана өндiрiстiк неке – 19,4%, керi бiрге тұрушылықпен айналысу(лесбиянство) – 15,8%,  сотталғандарды ұрып-соғу – 11,5%, спирттiк iшiмдiктердi дайындау және алу – 10,9%, ұсақ ұрлық – 8,2%, бұзақылық әректтер – 6,7%, тыйым салынған заттарды алып жүру, дайындау және сақтау – 6,6%.

    Сондай-ақ таратылған: еркiмен келген жұмысшылармен  заңсыз байланыстар орнату, әкiмшiлiк  өкiлдерiн балағаттау және көкiрек  таныту, т.б. тәртiп бұзушылықтар. Бiрақ әйелдермен бас бостандығынан айыру орындарында жасалатын тәртiп бұзушылықтардың жалпы санының 4%-не олардың әрқайсысы асырмайды. Бас бостандығынан айырылған әйелдердiң ортасында есiрткiнiң заңсыз айналымына және қолдануына, карталық ойындарға, сотталған жеке адамдарға жүйелi күш қолданып, қол сұғуға әсiресе топтарының пайда болуына байланысты ерелер колониясында қалыптасатын тәртiп бұзушылықтар едәуiр жиi кездеседi. Бұл ұғымдар бәрiнен бұрын сотталған әйелдер арасында өзiн ұйымдастырудың басқа құрылымымен, сондай-ақ шамалау құндылығының жүйесiндегi айырмашылықтармен түсiндiрiледi. Ендi мысалы, еркектерден байқалатын криминалдық беделге негiзделген, нақты қалыптасқан сатылық жүйе сотталған-әйелдердiң арасында орын алмаған. Өздерiн “қылмыс әлемiнiң” мүшесiмiз деп есептеген, сол бiр сотталғандар, олармен жазасын өтеу кезiнде байланыс ұстамайды. Ақша, есiрткi, спирт ерлер колониясына жiберетiн каналдар бойынша “еркiндермен” криминалдық қатынас, әйелдер үшiн жалпы тән емес. Қылмыстық “қалқа”(общак) әйелдер колониясындағыларға және бостандықтағы олардың отбасы мүшелерiн қамтамасыз етпейдi. Егер бас бостандығынан айыру орындарындағы әйелдер белгiлi бiр тiреулер алса да, әдетте, бұндай тiреулердiң бастамашылары сол әйелмен жақын-интимде болған, туыстық қатынаста болған тұлғалар, бiрақ мұндай фактiлер тәжiрибеде сирек кездеседi. Сол себептен, кәсiби қылмыстық әдеп бостандығынан айыру орындарындағы әйелдердiң мүдделерiн әрқашан ескере бермейдi. Сонда да бұл ережеден көтермелеулер де болып тұрады. Мысалы, әйедер колониясының жүйесiнде 1992-1994 жылдарда қысқа мерзiмдi болған ағым байқалған, сотталғандардың керi бағытпен қозғалысы, өзiне сәйкес топпен “тақырбастылар” атағын алған.(осы топтың iшiндегiлер толығымен шаштарын сыпырып алып тастаған). Бұл ағымның мүшелерi Қарағанды облысы, Коксун поселкесiнiң, әйелдер түзеу мекемсiнде болған көтерiлiстiң бастамшылары болған. Жаппай тәртiпсiздiктер, режимдiк талаптарды қатаң түрге келтiруге  шешу қадам басқан, колонияның жаңа басшылықтың келуiне, сотталғандар контингентiн орнату және ұстау режимiндегi тәртiп бұзушылықтарға байланысты шыққан. Бостандықтан айыру орнындағы әйелдердiң көп бөлiгi “отбасы” деп аталатын топқа бiрiгедi. Бiрақ, бостандықтан айыру орнындағы ерлердiң бiр атты тобынан айырмашылығы, бұл жерде бiрiншi кезекте сексуалдық байланыстар алға шығады. Бұл жанұядағы қатынастар кәдiмгi жанұядағы қатынастарға жақын болады. Оларда еркектiң рөлiн атқаратын, сотталған бiреуi болады. Ол “жоғарғы жарты” деп аталады. (немесе Володя, Кобель, Кобла) келесi жақтар әйел қызметiн атқарады және “төменгi жарты” деп аталады. (немесе ковырялки(шұқығыштар), каблуха).     “Отбасылар” тұрақты болып келедi. Оның үстiне, бұл қарым қатынастардың кейбiр жеке адамға әсерiнiң күштiлiгi соншалықты, әкiмшiлiкте сотталғандарға қатысты тежеу жасай алмайды, оның iшiнде түзеу-тәрбиелiк мәндегi нақты шараларды таңдаған жағдайда да.Шамасы 60% сотталлған әйелдер, әсiресе жастары бiр бiрiмен сексуалдық қатынаста болады. Кiмдер туысқандарымен, күйеулерiмен және балаларымен тұрақты байланысты сақтап қалған болса, солар гомосексуалдық қатынастардан аулақ болды.    Сотталған әйелдер арасында көбiсi, невротикалық бұзылыста болды. Олардың арасында депрессиялық қалыптағылар да болады, бостандықтан айыру орнына келуiне байланысты оларға болашақ өте түңiлген күйде болады.    Әйелдер еркектерге қарағанда бейiмделгiш келедi, бұл олармен тәрбиелiк әдiмтемелердi қолдануға да болатындығы туралы айтып өту керек (аутогендiк жаттығу, өзiн-өзi бейiмдеу және т.б.)

 Қылмыстылықтың жеке  басын оқып бiлу қылмыстық әрекеттердiң  жасалу себептерiн және қылмыстардың  тиiмдi алдын алуды өндiрудi тануға мүмкiншiлiк бередi.

2.Әйелдер қылмыстылығының себептерi.

    Әйелдер қылмыстылығының  мiнезi әлеуметтiк сипатқа ие.  Олар қоғамның  нақты тарихи өмiр жағдайларымен, қоғамдық қоғамдық қатынастар жүйесiндегi әйелдiң орнымен, оны рөлi және функцияларымен байланысты. Басқа да барлық қылмыстылық сияқты қоғамның әрқашан даму барысында жаратылған оны “әйелдiк” бөлшегi құтылусыз және айқын болады.Бiлетiнiмiздей, әйел психологиясының кейбiр өзiне тән белгiлiрi болады. Әйелдер көбiнесе эмоционалды, сезiмтал, қабылдағыш болып келедi. Бiр әйел ................. мәселесiне бiр жылдан артық уақытын сары қылған, өте кәрi психиатр бiр түрiнәрсенi айтып бердi. Мәселе әйел-қылмыскерлердiң еркектерден айырмашылығы: қаңғыбастыққа сануға құмарлығы аз. Бiреулерi жасағандары үшiн өкiнедi, басқалары жасағанын қайталауға дайын тұрады. Бiрақ, егер ұят бойынша болса, әйелден  әйел жайдан жай кiсi өлтiрмейдi. Әйел табиғатты себепсiз жай өлтiруден оларды сақтайды! Сондықтан бiраз тергеушiлер әйел-маньяктармен жұмыс iстеуге тура келген. Бөлiмдi кiсi өлтiрген әйелдермен бикештер барлық уақытта кiсi өлтiргенi үлкен әйел сыры.Және барлық елде. Тыныш өлтiрген. Есеппен және “мас күйiнде”. Көбiнесе қызғаныштан, 1979 жылы Ресейде медико-хирургиялық академиясының студентi Бронислов Байрашевскидi жиһазды бөлмеде өлтiрген, Просковья Качканың iсi көтерiлдi. Паша ойланып әрекет жасаған. Ол ең рухының жанға жайлы кезiнде, сүйiктiсiнiң бетiнен атқан. Оқиға халықтың алдында және серiгi Качка О.П.-ның көзiнше болған.   1923 жылы 1-шi қазан күнi жиырма төрт жасар Настя Е. Шектi депрессия жағдайында оны ганореямен зақымдаған және жолдас қызымен ойнастық қылған, бiрге тұрушысының мүшесiн кесiп тастаған.    Ал, Париж елдi мекенiнен келген екi қызметшiлердiң тарихы мүлдем “қорқынышты фильм”  түйiлуi мүмкiн. 1933 жылы оныншы желтоқсанда полицейскилер сөрiнiң екiншi қабатынан иелерiнiң –шешесi және қызының екi мәйiтiн тапты. Екеуiнiң де көздерi ойылып алынған. Мұны қызметкерлер жасаған – екi апалы-сiңiлi Кристинажiне Лея. Неге екенiн қыздар судьяларға түсiндiре алмады. Оның үстiне Ланселен ханын және оның қызының қызметшiлерiмен қарым қатынасы жақсы екенiн бәрi бiлетiн едi. Сараптама қыздарды маньяк екенiн мойындамады. Бiрақ, саусақпен құрбандарданкөзiн жұлып алу? Бұл үшiн, Чикатилоның жүйкесi керек шығар.

    Жауыз, жартылай  жынжы садист әйелде онша көп те емес. Көбiнесе кiсi өлтiруге қорғану барысында жол бередi. Ең көп тараған себептерi –күйеуi iшедi және әйелiн қатты масқаралайды. Мiне сонымен шыдамда таусылады. Тұншықтырады. Пышақпен ұрады, әсiресе күйеуi қол көтергенде, өте әлiсз әйелде мұны жасай алады екен. Бұлар жайлы айтады “шыбында ренжiтпейдi”.......

Үшiншi кiсi өлтiру инцестен немесе әйелдi зорлаушымен байланысқа түсуге мәжбүрлеуден болады. Еркектерге қарағанда кiсi өлтiрудi ойластырған әйел айырмашылығы ол ешқашан қателеспейдi. Шамасы әрбiр оныншы кiсi өлтiрушi әйелдер алдын ала ақыры қайғымен бiтетiн спектакль дайындайды. Жәбiрленушi мас кезiнде көбiнесе қылмыс жасайды немесе жәбiрленушiге елiтетiн нәрсе бередi. Лисичкина бұрынғы күйеуiне , оның жаңа әйелiне және балаларына кастрюльге балалар кашасына, сораға және сүтке уды сеуiп қуланған. Отбасының барлық мүшелерi қайтыс болды. Мiне қызғаныштан болған қылмыс. Мұнда әйел қиялының бiр бөлiгi бар. Қабiлеттi судмед сарапшылар сера қышқылымен құю арқылы құрбан қылу, антифриздi ваннаға инелеу туралы айтып бердi, және серiгiнiң сәбиiн өлтiру туралы қорқынышты оқиғаны да.  Әйелдердiң қылмыстылық спецификасына әйелдердiң кәсiптiк нәрселерiне, соған сай iстер, өндiрiстiк әрекеттер, рөльдiк функциялар өзгерiстермен әсер етедi.

Сол уақытта еркектер мен  әйелдердiң теңқұқылығы көбiнесе формальдi, демагогиялық мiнезде, соның iшiнде әсiресе тiкелей материалдық игiлiктердi өндiрумен әйелдер айналысқан жердегi, кәсiби әрекеттiң аясында, не төменгi басқарушылық звеносында еңбек ететiндер. Бiзге көзiмiзге әйелдер табиғатын әлеуметтiк жасанды етуi жүрiп жатқан тәрiздi. Бұл өзгерiстер едәуiр қоғам, оның адамгершiлiгi, оның рухани мәдениетi, адамдар арасындағы қарым қатынас үшiн келеңсiз салдар туғызуы мүмкiн.  Әлеуметтiк құқықсыздық, жалпы психикалық тұрақсыздық, адамгершiлiк психологиялық шамалауларды жоғалту және осының салдары сияқты – жағдайларда отбасылық өмiрге үйрене алмау, “жанұялық ошақтың сақтаушысы” рөлiн орындауға – қоғамда, сiресе жастар арасында әйелдер қылмыстылығына керi әсер ететiн толық бейнесi емес. Әйелдер қылмыстылығының құрылымындағы күшейтiлген қарқынның негiзi бiр себебi экономиканың ауыр келеңсiздiктерiнен көрiнедi. Өз уақытында халық шарушылығының саласында (бiлiм, денсаулық сақтау, әртүрлi қызмет ететiн мекемелер) әйелде әлi күнге дейiн қызметтiк жалақы жағынан ұтылып келдi. Бiрiншi кезекте осы факторлар отбасы игiлiгiне керi әсер ететiн әйел үшiн әлеуметтiк нәрсенiң қамқорлығы болғандықтан жағдай болып табылды. Iшкi абыржу, әйелдердiң қайғыруы оның iшiнде өз балалары мен жақындары тағдыры үшiн күшейедi. Экономиканың агроөндiрiс кешенiнде iшкi саясаттың, ауылшаруашылық кәсiпорындарының жекешелендiруiн өткiзудi жүзеге асыруға байланысты көпшiлiгi жұмыстан айырылады. Статистикалық мәлiметтер бойынша 1995 жылда ауылды жерден республика қалаларына 26 мыңнан астам әйелдер көштi.  Еңбек қолдарына сұраныс балмағандықтан 45 жастан жоғары және орта бiлiмi бар әйелдер мамандығы бойынша жұмыс iзденiстерi жоқ. Тағы бiр өткiр мәселе ауылдық жерлерде, кiшi қалаларда және поселкелерде жұмысқа орналасу. Бұл жерде жасына, бiлiмiне, мамандығына қарамастан әйелдерге жұмыс табу өте қиын. Жалпы республика бойынша еңбекпен қамтамасыз ету қызметiне 1999 жылы келген әйелдердiң iшiнен 1,3% ғана жұмысқа орналаса алды. Жалпы, жұмыссыз деп танылған әйелдердiң жартысынан көбiнде жас балалары, олардың iшiнде туылғаннан мүгедектерi бар, олардың 5% астамы жалғыз аналар, шамасы 9% - көпбалалылар. Көптеген жұмыссыз әйелдердiң қабаты қалыптасты: 38% алты айдан астам жұмыссыздар құрайды, 18%-де 1 жылдан астам.

    Нарықтық құрылымның  тиiмдi заңды регламентациясының жаңа, бiзге бұрын белгiсiз болған кәсiпкерлiктiң болмауында, бiз жаңа қылмыстық әрекеттермен, оның iшiнде әйелдердiң жаңа нысанымен әсерлесу. Мұның көрсеткiшi болып 1996 жылғы Швейцария полицейлерiнен 1 миллион доллар тұратын, жалпы сомасы 20 миллион АҚШ долларын құрайтын ҚР Ұлттық Банкiнiң 20 жалаған кепiлдiктерiн дайындауда және сатып алуда айыпталған Қазақстанның азаматшасы К-ның қамауға алынуы табылады.     1996 жылы қазанда Алматы қаласында “Номау банкiнiң” төрағасы 1,5 жылға сотталған. Ол банктiң құрылтайшыларымен қылмыстық келiсiмге түсiп, оларға заңсыз түрде 100 мың теңгенi кредитке берiп жiберген, яғни құрылтайшылардың қарамағындағы фирмалар есебiне аударылып, сол жерден нақты алынып иеленiлген.

Қылмыстылық және экономика  “параллель курс” жолымен ғана жүрмейдi, шаруашылық және саяси өмiр тұрақтанған жағдайда да, келеңсiз кризистiк материалдық өндiрiстiң салдарлары көптеген жылдар бойы сезiлiп отырады. Мәселе, осының әсерiнен қоғамға қарсы әдет-ғұрыптар және әдептер, аморальды ережелер және елестер қалыптасады. Олардың себептерiн туғызатын әлеуметтiк-экономикалық тәртiп жойылғаннан кейiн де жаңағылар сақталып қлады. Әлеуметтiк ортаның рөлiн және микроәлеуметтiк әсiресе әйелдердiң құқыққа қайшы мiнезiнiң  қалыптасуын, сондай-ақ олардың әртүрлi криминогендiк белсендiлiгiн нығайтатын факторларды ұғыну жоғарыдағы түсiнiкте өте қажеттi маңыздылыққа ие.

    Бiздiң ойымызша, нашақорлық және жезөкшелiк тәрiздi осындай қоғамға жат құбылыстардың арасына микро әлеуметтiк ортаның керi әсерi бәрiнен бұрын назар аудартады.

    Жезөкшелiк және қылмыстылық арасында болған кездесоқсыз және тiкелей байланыс. Бұл жағдайға көбiнесе 1906ж. Гернет көңiл аударған. Бұл жерде қылмыстылықты тудыратын, әлеуметтiк себептермен жезөкшелiкк қатысуды, әйелдердiң кiшi қылмыстылығын түсiндiргенде естен шығармау керек. (см. Гернет .....). грузиядағы жезөкшелiктi оқып бiлу негiзiнде жасалған қорытындылар қызықты. Осы зерттеулердiң мәлiметтерi 22,2% сұрау алынған жезөкшелер есiрткi қолданатын болған.    Жеке адамның криминогендiк бағытының қалыптасуына микроәлеуметтк керi әсер танытудың бiр нысанына назар аудару, жастар тобының керi ықпал етуiмен қылмыстық жолға түсетiн, кәмелетке толмаған және жас қыздарға дәлiрек айтқанда мақсатқа сай келедi.

   Жезөкшелiкке және  соған сай басқа да қылмыстық әрекеттердiң нысандарына кәмелетке толмағандар елiктейдi. Мамандардың кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтарының алдын алудағы есебi бойынша, қазiр Алматыда мыңға жуық жезөкше-қыздар жұмыс жасайды. Жасырын бейнестудияларда таспаларға балалар порнографиясының сценалары өте сұмдық түрде, тiптi үй жануарларымен қосылып, қатынасқа түсуiне дейiн жазылу жүзеге асырылады. Балалар “порносының” 1 минуттық жазылымы шамасы 100 АҚШ долларынан тұрады.    Әйелдер бара бара қылмыстық әрекеттiң ұйымына тартылып келе жатыр. Кәсiпқой ұрылар, алаяқтар, притон ұстаушылар, есiрткi және ұрланған заттарды алушылар қылмыстық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды белсендi алып жүрушiлер болып жатыр, өз әрекеттерiнiң аясын кеңейтiп жатыр және оған көптеген әйелдер мен қыздарды, әсiресе жастарын тартып жатыр. Оның үстiне бұған ақырғы кезде “екiншi тынысын” алған “ұрлықшы ой” деп аталатын өзiне керi дамуын алып жатқан қылмыстық дәстүрлердi, әдет-ғұрыптарды қамтиды. Ол бас бостандығынан айыру орнында бостандықта қалай, сол сияқты бiршама өзгерген нысанда болады.  Әйелдердi бас бостандығынан айыру орындарында ұстаумен және осы орындардан басқа жерлерде олардың келесi қоғамға үйренулерiне байланысты, күрлелi мәселелер қазiргi әйел қылмыстылығының жағдайына ықпал ететiндей күмәнсiз.

Жалпы алғанда, әлеуметтiк-экономикалық процестердiң, әйелдер өмiрiнiң талдауы  бойынша қазiргi кездегi олардың арасындағы қылмыстылықтың себептерi келесi құбылыстармен  байланысты деп есептеуге болады:

1)      әйелдердiң  қоғам өндiрiсiндегi едәуiр белсендi қатысулары, өкiнiшке орай олардың материалдық қажеттiлiктерiн және рухани сұраныстарын қанағаттандырмайды. Көбiсi мұндай жұмысты құнттамайды және оны тастайды, өмiр сүру үшiн керегiн заңсыз жолдармен тапқысы келедi. (ұрлықтармен, тонаулармен, жезөкшелiк және т.б.). Қолда бар мәлiметтер бойынша миллиондаған әйелдер бұрынғы кезде құрылысшы мамандығын таңдаған, бiрақ бұл жерде механизацияның деңгейi ортамен 30% жетедi. Әсiресе қол еңбегiнiң үлесi күштi болға, ауылдағы әйелдердiң жағдайын алайық, бiрақ қалаға қарағанда медициналы, сауда, мәдени тұрмыстық қызмет көрсетулер аз орналасқан, көңiл көтерулер, үйлердегi ыңғайластықтар едәуiр аз. Көптеген ауылдық мекендер iрi мәдени және өндiрiстiк орталықтардан ұзақ орналасқан. Ауыр, күрделi жұмыспен ешқандай өкiнiшсiз, оған қайтып оралуға деген ниетсiз айырылады, егер бұған өте келеңсiз жеке басының жағдайлары мәжбүр етпесе. Ол әйелдi әбiржiтiп, тәлкекке салып, одан табиғат берген әйелдiлiк, жұмсақтық, нәзiктiк, сезiмталдық сияқты нығметтерден айыруымен қауiптi. Әйел дөрекi, жылдам, қызу қанды, пайда болған мәселенi дөрекi күшпен шешуге бейiм болып қалады;

2)       әлеуметтiк  бақылаудың елеулi әлсiреуi және  бiрiншi кезекте отбасының. Бұл қажеттi фактормен жас әйелдердiң құқық бұзушылықтары байланысты, олардың көбiсiн үй-жайсыз өмiр сүру алып барады. Оның үстiне, бiз әйел ең еңбегiнiң, әйелдiң жұмыспен қамтылуының құлдырап тұрған кезеңiнде өмiр сүрiп жатырмыз. Пайданың артынан қуу, адамдардың тұрмыстық орынсыздығына бағытталған, бағаны көтеруге шамалау, амал жоқ әлеуметтiк мақсаттарды екiншi жоспарға бағыттайды. Соған сәйкес құқықтық механизмнiң және экономикалық реформа мен нарықтық экономиканың жағдайында әлеуметтiк қорғау және әйелдердiң еңбекке орналасушылығы туралы қазiргi жоқшылық олардың жағдайының нашарлауы салдарынан жанжалдың өрiстеу қаупi туып тұр;

3)      қоғамдағы  қысымшылықтың өскендiгiнен, адамдардың  дабылдылығы, олардың арасындағы  жанжалдар мен араздықтар. Отбасы-қажеттiлiгiн қанағаттандыру қиындап барады, ол, бұл бiрiншi кезекте әйелге жүктеледi. Жанұяның игiлiгi, балалары үшiн, кейбiр әйелдер қылмыстық жолға түсуге дайын. Қамтамасыздандырылмаған және нашар қамтылған жанұялардағы әйелдердiң жағдайы едәуiр төмен, олар үшiн көздi қызықтыратын күшi бар киiмнiң сәндi заттары және байқа құнды заттардың ауылы алыс. Сондықтан оларда бағыныштылық , жеңiлiс, төмендiлiк сезiмдерi жоғары болады. Бұл оларды ұрлық, тонау және қарақшылық жасауға итермелеуi мүмкiн, бұдан пайда болған зұлымдық, қызу қандылық және тағылық басынан кешiрген қарсылықтарының психологиялық өкiлеттiгi құралы ретiнде пайдаланылады;