Сөйлеу техникасын меңгерудің жолдары

• Тұр, балам! Бадаға қара, бүгін біздің кезек екен. Уақ малдың артында сақалын сапситып әкеңнің жүргені ұят болады. Бадаға өзің барып кел, - деген анасының жылы лебізіне бұл «жоқ» дей алмады. Әкесі болса ғой шорт кесіп айтар еді. Қайта анасы мәмлені түсіндіріп, жалынғандай болып тұр. Бәрібір бармай қоймайтын тіршілік болған соң: «Жынында осы абыроймен әкемнің жекіген сөзін естімей тұрғана міндетімнен құтылайын» деп төсектен басын көтерер – көтерместен киіміне жармасты. Тілектің сергек мінез танытқанына ерте тұрғызуға қимай егеліп тұрған ана жүргеі бір жағынан риза болса, екінші жағынан ұйқысы бөлінген баласына жаны ашып тұр.

Ананың жылы лебізінен бойы жадырай түскен Тілек  апыл – құпыл киініп, есік алдына шыққанда толықтау денелі, кең иықты, сұңғақ бойлы, ат жақты, құс мұрындығ, аққұба өңді әкесі жеңіл киіммен қозысын ерткен алты саулыққа жарты баудай жоңышқаны қар үстіне шашып, енді болған екен.

Әкесінің күнде  ертемен кішкентай айнаның алдына отырып, асықпай қимылдап мұрты мен  сақалын дөңгелетіп басып, ұстарамен  қырынып алып барып, бсқа тіршілігіне кірісетін әбден қалыптасқан әдеті бар. Бүгін де сол әдетіне басып, ол сақалын тауға бітен қарағайдың етегіндей қымқырып, әдемілеп алған еді. Сақалдың жиегіне біткен тас бұршақтың үлкендігіндей қара – қоңыр қалың айналасы ұстараның жаңа ғана түскен ізінен көк мұзданып жалтырап жатыр. Оның өткір көзі қою қасының астынан қиыла жалт етіп бір қарағанда – ақ Тілектің бойы ширығып сала берді».

Студенттер дауыстарын жаттықтырып, жолға қою барысында жеке өздері жаттығулар жасау қажет. Сол жаттығулар барсында мына жағдайларды есте ұстағандары дұрыс. Яғни, тыныс жолдарындағы бұлшықеттердің,  көмейдің, жұтқыншақтың, ауыз қуысының өзара байланыстылығын және нақты әрі анық айтудағы тәуелділік жағдайында жұмыс істеу керек.Бұлардың бәрінің назардан тыс қалуына болмайды. Өйткені, ол кері әсер тигізуі мүмкін. Сондықтан, дем алу жолдары қызметін ғана есепке алу қажет.

Эстетикалық тәрбиенің бір  саласы – сөйлей білу. Әрбір сөздің еркін әрі анық шығуы, тыныстың кең  болуы, дауысты қалыптастыру, дауыстың сыңғырлап тұруына тікелей әсер етеді. Сондықтан да, жаттығу барысында тыныс алуға,демге, дикцияға баса назар аудару керек. Яғни, шұбыртпалы сөздермен көп жұмыс істеу өзіндік себебін тигізетіндігі сөзсіз.

Ұлы жазушы М.Әуезов: «Қазақ театр өнерінің ұрығы елдің әдет – салтынан, ойын – сауығынан, ән – күй және өлең – жырларынан басталады»,- деген екен. Сондықтан да, бұлар – тек халқымыздың рухани байлығы, сарқылмас қазынасы ғана емес, әдебитіміз бен мәдениетіміздің құнды тарихы, егеменді тәуелсіз еліміздің болашақ асыл қазынасы, артымызда қалатын мирасымыз, мұрамыз. Ендеше, жаттығуларды кеңінен пайдалануымыз керек.

Дем алудың үш үлгісі бар:

Бірінші: Әңгімелесу барысында көкіректі керек дем алу деп те айтылады. Бұл – кеуденің жоғарғы және орта бөлігінде өтеді. Ғни, демді ішке тартқанда адамның иықтары көтеріліп, кеудесі тартылады. Иық пен кеуде бұлшық еттері жиылады. Кеудемен дем алғанда ауа артық жұтылып, дауыс әлсіреп қалуы мүмкін. Сондықтан да, кеудемен дем алу тиісімсіз.

Екінші: Демді ішке тарту бауыр еттің төмен түсуі арқылы жүргізіледі.  Мұның бір артықшылығы -  демді қажет кезінде жиі әрі жеңіл алуға болатындығында. Ішпен дем алу, дем алудың бұл үлгісі кеудеден төменгі тұста өтеді, бұл да оқу.

Үшінші: Аралас – диафрагмалық, яғни толық тыныс алу. Бұл өкпесі сау адамда ғана кезедеседі. Барлық тыныс жүйесіндегі бұлшық еттер мінсіз жұмыс істейді. Толық дем алған тұста кеуде көріктей кеңіп, дыбыс жолдары ашылады. Сөйлеу сазын дұрыс жолға қоюдың ең тиімді үлгісі осында. Ол үшін қандай машықтану жұмыстарын жасау керек? Енді соған тоқталайық.

Адамның жүріс – тұрысы,отырысы,денесін  ұстауы тыныс (дем) алудың қалыптасқан  нормасын жасауғат бірден бір септігін тигізеді. Басын тік, кеудесін көтеріңкі, екі иығын еркін қимылдатарлықтай бос, ішін тартыңқы жағдайда ұстап, өзін - өзі бейімдеп отыруы сергек сезінуге ғана емес, ең бастысы – дем алу процесінің дұрыс жүйеленуіне де пайдалы.

Жауырын, жота, желке, мойын, кеуде, алқым, маңдай, жақ бұлшық еттерін  шынықтыру үшін жаттығу жасап  отыру керек. Сондай – ақ, көмейді  шынықтыру, дыбыс мөлшерінің қызметін қалыптастыруға баса назар аударылады.

Тыныс алуды жаттығу барысында  бір орында ғана жасамай, қимылдар және қозғалыстар барысында жасауға  болады. Тыныс мүшелері қозғалыс кезінде  күрделі жұмыстарды іс жүзінде жүзеге асырады.

Әрбір жаттығудың өзінді қолтаңбасы бар. Жаттығу барысында адамның көңіл – күйінің де көп мән – мағынасы бар. Сондықтан да, жаттығулардың әрқайсысы көңілді сергітеді, ойды қанаттандырады. Жттығу жасап, дайындалып жатқан студенттің шабытын оятып, ақтарыла сөйлеуге итермелейді, сөйтіп, ән салуға, сүйікті ақындарының өлең – жырларын және жазушылардың шығармаларын оқуға әкеп соғады. Дем алу жаттығуларын ойша, іштей орындаған жөн. Дыбыс шығаратын тыныс алу мүшелеріне гимнастика жасау және мәтіндермен, жаттығулармен айналасу өте пайдала екендігін де естен шығармаған жөн.