Радиожурналистің шығармашылық шеберханасы

XXI ғасырдың басында қазақтардың үштен бірі өз тарихи Отанынан тысқары жерде өмір сүріп жатыр. Сондықтан шет елдердегі қазақ диаспорасы үшін хабар таратудың мәні зор. Көрші Қытайда бір миллионнан аса қазақ тұрады және белгілі бір аймақтарға шоғырланған. Міне, сол ортада жергілікті радиоарналар жұмыс істейді. Ал, Қытайдың Орталық мемлекеттік радиосы тәулігіне 2 сағат қазақ тілінде ресми хабар таратады. Көбіне бұл хабарларда ел және дүниежүзі жаңалықтары беріледі, мемлекеттің саясаты түсіндіріледі. Тағы бір көрші алып мемлекет Ресейде де қазақтар көп тұрады. Бірақ, жергілікті шағын радиостанциялар болмаса, ірі станция жоқ, шекаралас аймақтар Қазақстанның радиосигналдарын қабылдайды. Иран ислам мемлекеті ресми түрде қазақ тілінде хабар таратады. Моңғолия да қазақ тілінде хабар таратута қамқорлық танытып келеді. Баянөлгейде ірі қазақ станциясы жұмыс істейді. Өзбекстан мен Қырғызстанда да қазақ тілінде шағын хабарлар эфирге тарайды. Соған қарамастан, қазақ тіліндегі ақпаратқа сусап отырған қандастарымыз жер жүзінде тарыдай шашырап жатыр. Болашақта Интернет технологияларды пайдаланып, соларға қазақ тіліндегі хабарларды, қазақы ән мен күйді жеткізе білсек, нұр үстіне нұр болар еді.Америка Құрама Штаттарының  халықаралық қызметтерінің ішінде сыртқа хабар тарататын «Америка даусынан» басқа «Азат Европа», «Азаттық», «Азат Азия» радиолары бар. Осылардың ішінде «Азаттық» радиосы 1953 жылдан бері қазақ тілінде хабар таратып келеді.

1953 жылы «Большевизмнен  азат ету» радиосы деген атпен  алғаш рет эфирге шыққанда  қызметкерлердің қолында 2 антенна  және қуаттылығы 10 кВт қысқы толқынды 2 хабар таратқыш қана болған  еді. 15 минут өтпей-ақ кеңестік  тұншықтырғыштар іске қосылды.  Бұл кезде радионың орыс тіліндегі  хабарының тәуліктік көлемі 12 сағат  болды, оның ішінде 20 минутында  ғана түпнұсқа ақпарат берілсе,  қалған уақытта сол хабарды  қайталайтын еді. «Азаттық» радиосының  ақпараттар легі бағдарламадағы  ең маңызды элемент болып табылады. Тыңдаушылар аудиториясы музыка  тыңдап, көңіл көтеретін бағдарламаны  қызықтау үшін емес, бар болғаны  10 минуттық хабарды білу үшін  радиоға құлақ түреді. «Әлемдік  диапазондағы» радиохабарлардың  орталық бөлімі ағылшын тілінде  тәулігіне 70-тен 100-ге дейін  ақпарат бере алады. Осылардың  ішінен редактор өзіне керекті  ақпаратты таңдап алады да, оны  хабар тарататын аудиторияның  табиғатын ескере отырып, эфирге  дайындайды. Сөйтіп, редактор жаңалықтарды  тыңдаушының талабына сай етіп, түсінікті тілмен толқын арқылы  әңгімелейді. Өйткені, бүгінгі  талғамы жоғары, талапшыл тыңдаушы  аудиториясын шу дегеннен меңгеріп  кету, көпшілік ықыласын жаулап  алу оңай шаруа емес. Сондықтан  хабар жүргізуші радиотыңдаушының  ықыласына ие болудың түрлі  әдістеріне жүгінеді. Жаңалықтарды  эфирге жіберер алдында аудиторияны  олардың қысқаша мазмұнымен таныстырады  (анонс). Сонда тыңдаушы алдын-ала  не тыңдайтындығынан хабардар  болады. Бұл оның уақытын үнемдеуге,  ынтасын арттыруға, тек өзін  қызықтыратын ақпаратқа ғана  назар аударуына мүмкіндік туғызады. Қажет болған жағдайда   шұғыл  түзетулер, өзгертулер жасала  берді [4,324б.].

Бай-өлке радиосы 1934 жылдың қыркүйегінде  монғол халқы алғашқы радиохабарын тыңдады. Бұл жыл Монғол радиосының дүниеге келген уақыты болып тарихта қалды. Елуінші жылдардың ортасынан бастап монғол радиостанциялары орыс, қытай және қазақ тілдерінде хабарлар бере бастады. Қазақ тілінде берілген алғашқы хабардың уақыты он бес минут болды. Бұл кезде арнаулы штат болмағандықтан хабарларды астанада оқитын қазақ студенттері дайындады. Бұл кезеңнің негізгі міндеті оқу-ағарту, денсаулық сақтау ісін, ғылымды, әдебиет пен өнерді дамыта отырып, социализмді орнықтыру болатын. Осы мақсаттарды насихаттап, бұқараға жеткізуде радио үлкен роль атқарды. Он бес минуттық хабарда газеттен алынған дайын ақпараттар оқылды. Ел астанасы-Улан-Батордан қазақ тілінде хабар берілуі үлкен тарихи оқиға болды. Бай-өлке радиосының ерекшелігі - жаңа мен ескіні астастырып отырады. Радиоға тән қазіргі әдіс-тәсілдерді меңгерумен қатар, салт-дәстүрдегі игі қасиеттерді де пішін ретінде пайдаланады. Мысалы, 1993 жылдың 1 наурызында радио толқыны арқылы жалпы жұртқа сауын айтылды. Қазақ салтында ас беруден бір жыл немесе бірнеше ай бұрын сауын айтып, жалпақ елге жар салады ғой. Айтылған сауын Қожаберген батырға ас беруге арналған еді. Ал хабар берудің мына бір әдісі біз үшін, яғни қазақстандықтар үшін тосын құбылыс. Толқын арқылы аза тұту, жоқтау айту, қазаға ортақтасу - қай жағынан алып қарағанда да күтпеген оқиғадан туған іс-қимыл. 1993 жылғы көкек айының 23-де ұшақ апатынан мезгілсіз қазаға ұшыраған азаматтар аймақ халқының қабырғасын қайыстырды. Осы қаралы оқиғаға байланысты марқұмдардың туған-туыстарына көңіл айту мен мекеме, жеке азаматтардың азалы хаттары редакцияға толассыз келіп түсті. Соған орай әуе толқынына шығарылған жұбату, көңіл айтулары жан-жүректі шымырлатты. 3 күнге созылған азалы хабар аймақ аспанын күңірентті. Осы апатта дарынды қазақ азаматы Кәкей Жаңжұңұлының да қаза болуы, қайғы бұлтын одан сайын қалыңдатты. Ақындар азалы жырларын оқып, радио толқыны арқылы шер тарқатты. Соның бірі - Тойлыбай Құрмандолдаұлының өлеңі.

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Радио - журналистиканың  бір саласы, бұқаралық ақпарат  құралының бірі. Жалпы радионың ерекшеліктері, оны пайдаланудың маңызы мен қажеттігі, қазіргі қоғамдағы саяси, экономикалық, құкықтық, мәдени рөлі мен мәні бар. Радионың ендігі бір маңызды міндеттерінің бірі — ол адам мен адам арасында қарым-қатынас орнатуы, қарапайым әңгімелесу, шүйіркелесу. Адамның күні адаммен және сәт сайын табиғатымыздан біреумен сөйлесуге, жауап алуға, пікір білдіруге, ой таластыруға бейім тұрамыз, осындай қарым-қатынасқа мұқтажбыз. Қоғамдағы осындай қажеттілікті қанағаттандырудағы радионың орны орасан. Әсіресе, өтпелі қоғамда, жаңа ортада, саяси, болмаса экономикалық күйзелістер кезеңінде адамдар бір-бірімен әңгімелесуге, тұмшалаған ойы мен күдігін сыртқа шығаруға, өзгелермен бөлісуге, жоспарларын ортаға салуға бейім. Мұндай қарым-қатынас эмоциональдық көңіл-күйіне әсер етеді, жеңілдегендей сезіндіреді, қолдау мен демеу қанат бітіреді, жігерлендіреді. Радио бұл бағытта да өсу үстінде, соңғы жылдары авторлық бағдарламалардың қатары көбейді, тіпті журналистер бір арнаның келбетін, имиджін айқындайтын жағдайлар да кездеседі. Жаңа ақпараттық кеңістікте журналистика да қиын кезеңді бастан кешіруде. Бірінші кезекте оған қойылатын талаптар деңгейі де тым жоғарылап кетті. Жаңа ақпараттық технологиялар өзінің прогресшіл мұратымен қатар адамзат алдына жаңа күрделі міндеттерді қойып отыр, оның кейбірінің шешімі тым шатысып кеткен, әр түрлі мүдделер тұрғысынан сараланатындықтан ғалым-зерттеушілер арасында да пікір алшақтығы басым.

 Радио осындай тұлғалар  арқылы тыңдарманына жақындай  түсті. Журналистің сөйлеу мәнері  мен эмоциональдығына үйренген  тыңдарман енді оған бүйрегі  бұрып, ыждаһатпен тыңдайтын болған, немесе, ұнатпаса бірден радиосын  өшіре қояды. Яғни, автор мен  тыңдарман арасында эфир арқылы  жылы қарым-қатынастың орнауының  өзі қажеттіліктен туындап отыр. Радиожурналистке еліктейтін, пір  тұтатын жағдайлар да кездеседі.  Бұл оның кәсіби біліктілігі  мен шеберлігінің жоғары екендігін,  мәдениетті де әдептілігін дәлелдейді. Өкінішке орай, керісінше жағдайлар  да көп. Сөйлеу мәдениеті төмен,  кім болса соған тікелей эфирге  шығуына жол ашылып, боссөздік,  дөрекілік, тіпті кейде жаргондар  мен жүліктер лексикасына тосқауыл  қойылмайтын жағдайлар кездеседі.  Ал, бір кездері радио сөйлеу  мен мәдениеттіліктің эталоны  саналатын, талап өте жоғары  қойылушы еді. Аты аңызға айналған  дикторларымызды тыңдап, соларға  еліктеп мыңдар тәрбие, өнеге  алды. Өткеннің бәрін мансұқтай  берудің қажеті жоқ. «Жақсыдан  үйрен, жаманнан жирен» деген  халық даналығын естен шығармаған  абзал.

 

 

 

                               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                               

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Омашев Н.  Қазақ журналистикасы.  3-ші том. –  Алматы, 2008. 400б.

2.Омашев Н. Радиожурналистика  негіздері. –  Алматы, 1983.300б.

3.Омашев Н. Радио журналистика- Алматы 2005.400б.

4.Қабылғазина К.  Дәуір  үні. –  Алматы, 2002.360б.

5.Основы радиовещания. –   М., 1993.300б.

6.Барманкулов М. Журналистика  для всех. –  Алматы, 1979.320б.

7.Исакович М. Общая  акустика. –  М., 1973.150б.

8.Бернштейн С. Язык  радио. –  М., 1977.300б.

9.Любосветов Д. По законам  эфира. –  М., 1979.180б.

10.Радиоискусство. Теория  и практика. –  М., 1983.165б.

11.Смыслов Г. Восприятие  речевого общения. –  М., 1991.200б.

12.Омашев Н. Ұзынқұлақтан  Қазақ радиосына дейін- Алматы  «Санат»2007.350б.

13. Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. –  Алматы, 1979.450б.