Асан қайғы

Асан Қайғы Сәбитұлы (14 ғасырдың ақыры - 15 ғасырдың басы) – мемлекет қайраткері, ақын, жырау, би, философ. Ол Керей мен Жәнібек хандардың ақылшысы болған. Әкесі Сәбит Арал өңірінің Сырдария жағасын мекен еткен. Қызылорда облысы Шиелі ауданында «Жеті әулие» қорымындағы Асан ата кесенесі Асан Қайғы мазары делінеді. Асан Қайғы заманында Алтын Орда ыдырап, оның орнына Қырым, Қазан, Өзбек хандықтары пайда болды. Ноғай ордасы тарап, Қазақ хандығының тарих сахнасына шығуы хандықтар арасындағы қым-қиғаш талас-тартысты аласапыран кезеңмен тұспа-тұс келді. Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған «көшпелілер философы» (Ш.Уәлиханов) атанған Асан Қайғы «өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс, білік-дерек береді» (М.Әуезов). Асан Қайғы қазақ халқы ұсақ хандарының басын біріктіріп, іргелі ел етпек болған Керей, Жәнібек сұлтандарды жақтайды. Шу мен Арал аралығында Қазақ ордасы құрылған кезде Асан Қайғы жаңа мемлекеттің ұраншысына айналады. Ішкі саясатта жер-су, жайылым, қоныс үшін қақтығыстар мен қайшылықтарды реттеу, ел-жұртының хал-ахуалын жақсарту мақсатында Асан Қайғы хан алдына өзінің «ымыраға келу теориясын» ұсынған. Хан мен қара бұқара арасындағы қарым-қатынасты ушықтырмай, әділет тұрғысынан шеше білген. Сыртқы саясатта халқының өсіп-өркендеуіне ұйтқы болып, қазақ қоғамының үлгісін жасаған. Ол іздеген «Жерұйық» шұрайлы қоныс қана емес, елін, жұртын сыртқы жаулардан қорғайтын жол, жаңа қоғамның үлгісі, қазақ халқын тарих сахнасыңда сақтап қалу бағдарламасы. Елі мен жұртының болашағы туралы қатты қайғырып толғанған абызды халық Асан Қайғы деп атаған. Ол жаңа хандыққа үлкен үміт артып, қазақ халқының бақытты болашаққа жетуін көксеген. Осы мақсатты көздеп ол сол хандыққа қазақ руларының түгелдей енуіне күш-жігерін жұмсаған. Асан Қайғы елінің сулы-нулы, шөбі шүйгін, құтты қоныс тауып, «адамы жүзге келмей өлмейтін, қойы екі төлдейтін» мамыражай, еркін өмір сүруін аңсады. Бұл мұратын жырау «Жерұйық» деп атады. Алты атанға жүк артып, алты жыл жайлы қоныс қарап, қазақ жерін түгел шолып шығады, әр қоныс, мекенге байыпты сын, баға беріп отырады. Бұл бағалары әлі күнге дейін ел аузында ұмытылмай айтылып келеді. Жыраудың «Жерұйықты» (кейде «Жиделібайсын» делінеді) іздеуі атақты Томас Мор «Утопиясы» (1516 ж.) мен Томмазо Кампанелланың «Күн қаласы» шығармасындағы (1602 ж.) қиял-армандарымен ұштасып жатыр. Жыраудың бір алуан толғаулары Әз Жәнібек ханға арналған. Осы арнауында жырау күншығысқа көз алмай қарайтын көрші патшалықтан сақтанудың қажеттігін арнайы ескертеді: «Қилы-қилы заман болмай ма, Суда жүрген ақ шортан Қарағай басын шалмай ма?». Асан Қайғы осы «ақшортан» мен «қарағай» бейнесін келесі бір толғауында кеңірек ашып, орыс патшасы отарлауының мән-жайын алдын ала айтып, көрегендік танытады. Халық басына төнген бұл қауіптің зардабын, оның немен тынатынын да дәл болжайды: «Ол күнде қарындастан қайыр кетер, Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер, Ұлы, қызың орысқа бодан болып, Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер?». Асан Қайғының жыр-толғаулары, негізінен, үлгі-өсиет, мақал-мәтел іспеттес болып құрылады. Жырау ру-тайпалық одақтардың генеалогиясын, халықтық әдет-ғұрып, дәстүрлерді дәріптеп, өмір сүрудің мәні туралы, жақсылық пен жамандық, әділдік пен зұлымдық, үлкенді сыйлап-қастерлеу, олардың ақылын алу, бір-бірімен босқа қырқыспау, бейбіт өмір кешуге, ізгі ниетті, қарапайым, адал, шыншыл, иманды болуға шақырады: «Өлетұғын тай үшін, Қонатұғын сай үшін, Желке терің құрысып, Бір-біріңмен ұрыспа». Түсіністікпен үйлесімді өмір сүру үшін әр адам өзін-өзі жетілдіруі қажет, ізгілікті болу ? бүкіл адамзат атаулының бәріне ортақ дейтін гуманистік тұжырым жырау шығармашылығының негізгі арқауы: «Әділдіктің белгісі, біле тұра бұрмаса. Ақылдының белгісі, өткен істі қумаса. Жамандардың белгісі, жауға қарсы тұрмаса...». Енді бір алуан жырлары тұрмыста түйген ой-тұжырым, болжау түрінде келеді: «Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтіп күн көрер, Аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтіп күн көрер?» Асан Қайғы есімі тек қазақ халқына ғана емес, басқа да ағайын халықтарға (қырғыз, қарақалпақ, ноғай, т.б.) кеңінен тараған. Бұл орайда жырау толғауларындағы жоғарыдағыдай философиялық және психологиялық мәні зор қанатты сөздердің атқарған өзіндік рөлі ерекше. Асан Қайғының философиялық дүниетанымы үш бағытқа бөлінеді: 1) этикалық дүниетаным ? ұлы жыраудың философиялық ойларының өзегін құрайды. Адам, адамшылықтың басты қасиеттері, олардың мәні мен сипаты жоғары имандылық деңгейінде қарастырылған. Поэтикалық формамен берілген этикалық ұғымдар, түсініктер, қағидалар Шығыс өркениетіне тән ерекшеліктермен сабақтастық тауып, адамгершіліктің алуан қырлы болмысын айқындайды; 2) поэтикалық зерде және философияның қазақ дүниетанымында егіз ұғым екенін жырау өз толғаулары арқылы толық дәлелдеп берді. Адам өмірінің мәні, мақсаты, өлімнің растығы, қоршаған дүниені тану мәселелері Асан Қайғы философиясының басты бағыттары; 3) Асан Қайғы гуманизмі, адамға деген сүйіспешпілігі тарихи сана арқылы түркі халықтарының жадында сақталған. Ноғай, өзбек, түрікмен, қырғыз, карақалпақ халықтары арасында Асан Қайғы есімі ілтипатпен аталып, құрмет тұтылады. Оның ақындық ойы мен жыраулық философиясы өзінің танымдық құдіреттілігімен ерекшеленеді. Қазақ халқы ғасырлар бойы тарихи сатыларында Асан Қайғы есімін үстемдікке, озбырлыққа, әділетсіздікке қарсы ұстанған ізгілік символына айналдырды. Ел ауызындағы аңыздарға қарағанда Асан қайғы халық қамын ойлаған ақылгөй, көреген ғана емес, сонымен бірге дәулескер күйші де болған. Көптеген күйлерінің аты мен аңыз әңгімесі де әлі күнге дейін айтылады. Ал, бүгінгі күнге «Ел айрылған», «Асан қайғы», «Желмаяның жүрісі», «Зар» сияқты санаулы күйлері ғана жеткен. «Ел айрылған» күйін Ғұбайдолла Мұхитовтың тартуында алғаш рет А.Затаевич нотаға түсірген. Сондай-ақ, толық нұсқасын 1964 жылы Мұқас Құсайыновтың тартуында Т. Мерғалиев нотаға түсірген. Дереккөзі: Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 1 том 

Табиғат – бүкіл әлем.Адам табиғатта өмір сүреді, онымен тұрақты қатынаста болады. Адам, оның денесі мен рухани өмірі табиғатпен тікелей байланысты. Одан шығатын қорытынды- адам табиғатының бір бөлігі.[1]Қазақ тарихында Сыр өңірі тарихының алар орны ерекше.Ежелгі заманнан бастап Сыр өңірі сан мың ұрпаққа құтты қоныс, жайлы мекен болғаны белгілі. Бұл топырақта есте жоқ ескі кезеңдерден-ақ бағы жетіп, базары қызған қырыққа жуық көне қалалар мен жарты ғаламды жалғастырған Жібек жолының арналы абағы сайрап жатыр.Сөйлете білсең оның әр уыс топырағы, әр бұтасы, әр тасы алуан түрлі ғибратты шежіре шертер еді.[2]  
Сыр бойы сырға бай. Онда сан ғасырлардан бергі аты әлемге мәшһүр ірі тұлғалар ғұмыр кешкен, атасақ санап тауыса алмаспыз.Әлі кұнге дейін зерттелмегендері қаншама десеңші.  
Бұл жәдігердің ең әсем әрі көрнектісі – Асан Ата мазары. Рас, кейбір әдеби зерттеулерде Асан қайғының жерленген жері туралы түрлі пікірлер бар. Бірақ, оның мазары Сыр бойында, дәлірек айтқанда осы Оқшы Ата қорымында (қазақ тілі мен әдебиеті -1994, №3,4-5 б) жерленген. Асан ата кесенесі 1992 ж мемлекет қорғауына алынған. [3]  
«Дала данышпаны» ретінде танылған Асан қайғының рухани мұралары халық санасында сақталған.Асан қайғы жөніндегі аңыз- әңгімелер мен әр түрлі алуан деректерді біршама қалыпқа түсіріп, құнды пікірлер жазған академик- жазушы М. Әуезов болды. « Бұл тарихта болған адам. Бірақ, тірлік еткен заманы Жәнібек ханның тұсы дегені болмаса, дәлді кім еді, қай ортадан шығып еді, қандайлық еңбек, әрекет етіп, қандай өмір шегіп өтіп еді. Бұл жайынан ешқайсынан дәл дерек жоқ». [4] Асан қайғының саяси іс-әрекеттері төңірегінде қалам тартқан академик Ә. Марғұлан болды. Ғылым, « Асан қайғы» деп аталуы – халықтың қамын көп ойланған екендігін айтады. Қазақстан тарихына арналған кейбір еңбектерде Асан қайғы ХV-ХVI ғ.ғ өмір сүрген. Асан қайғы – ХIV ғасырдың екінші жартысы да Еділ бойында дүниеге келген ақын, философ, аңыз кейіпкері, үнемі халық қамын, елінің болашағын ойлап жүргендіктен, замандастары оны Асан атаны « қайғы» деген сөз қосып, Асан қайғы атап кеткен. [5]  
Шоқан Уәлиханов Асан қайғыны «дала данышпаны» деді. Әлкей Марғұлан «Асан Ата ХV ғасырда қазақ ұлысын біріктіру мәселесін қолына алған даланың ойшыл данасы» деп бағалады. Асан қайғы –көптеген нақыл сөздердің, афоризм, философиялық толғаулардың авторы.  
Асан қайғы туралы Мұхтар Әуезов былай деген «Тарихта болған адамдардың ішінде өмір сорабы, іс еңбегі халықтың нағыз ертегі болып, тек сол қалыпта ғана ой жадында сақтаған адамның бірі осы Асан қайғы».  
Асан қайғы – барша дала даналығын бойына сыйдырған және сайын сайхарада ғаламат ғұмыр кешкен тамаша тұлға.  
Қазақ халқы өзінің тарихи жылында Асан есімін өктемдікке қарсылықтың символына айналдырған. [6]  
Қыдырып желмаямен дүние жүзін,  
Асанның жұрт біледі айтқан сөзін.  
Жатқызбай ойындағы қалың арман,  
Атанып Асан Қайғы содан қалған. [7]  
Асан танымындағы дүние көрінісі оның әлеуметік көзқарасының мінділігін ан.ықтайды. Адам, қоғам, табиғат Асан үшін мызғымас бірлікте. Адамның қоғамға, табиғатқа қатынасы Асан болмысында ерекше айқындалады. Дүниенің жаратылысын Асан қайғы ақыл күшімен пайымдайды. Сондықтан Асан қайғы табиғаттың адамға қатысты фактор екендігіне ерекше мән берген. . Асан қайғы табиғатты қоғамды, дүниені, адамның ара қатынастарын астастыра айшықтап, қоғамның даму заңдылықтарына философиялық тұжырым жасайды. Асан қайғы қоғамды, қоршаған табиғатты, жалпы дүниені тануда, олардың қастерлі қасиеттерін білуде, адам игілігіне жаратуда өзінің біліктілігімен ерекшеленеді.  
Асанның дүниені тану, білу танымының негізінде жатқан идиялық мазмұнды күш халқына жайлы, тыныш өмір беретін қоныс іздеп, оны табу мақсаты жатыр. Сондықтан да Асанның дүние көрінісін сезінуі, толғануы, оның « жерұйық» мекенін іздеуде ашылған. Асанның Әбілқайыр ұлысынан Жәнібек пен Керейдің бөлінуіне қатты наразылық білдірмесе де олардың Монғолстанға емес, Жайық, Жем өзендерінің бойына қоныстануын қалаған болатын. Осы Моғолстаннан жер алуы туралы ғалым Ә.Марғұлан былай жазды : «Асан қайғының Жәнібек пен Керейді ертіп Қытайға барып Моғолстаннан жер алуы тарихта белгілі фактінің бірі. . Ол іздеген «Жерұйық» шырайлы қоныс қана емес, елін, жұртын сыртқы жаулардан қорғайтын жол, жаңа қоғамның үлгісі, қазақ халқын тарих сақынасына сақтап қалу бағдарламасы. Асан Қайғы осы тарихи ойларын хандармен, сұлтандармен, билер мен, әсіресе Жәнібек ханмен араласып жүріп, іске асырмақ болмақ. Елі мен жұртының болашағы туралы қатты қайғырып толғанған абызды халық Асан Қайғы деп атаған. . Асан Қайғы елінің сулы – нулы, шөбі шүйгін, құтты қоныс тауып, «адамды жүзге келмей өлмейтін, қойы екі төлдейтін, мамыражай, еркін өмір сүруін» аңсады. Бұл мұратын жырау «Жер ұйық» деп атады.  
М. Әуезов : « Асан жайындағы ең мағыналы әңгіме оның «Жерұйықты» іздеуі. Сонда жетсе ғана, мекен етсе ғана халқы бақытты болмақ» , - деп жазды. « Асан қайғының аралаған жерлері – Моғолстан ( Жетісу), Қыпшақ( Қаратау), Сарарқа ( Торғауыт), Байсын ( Әлеу). Ол ноғайлы заманындағы аласапыран бүлікшілік кезеңінде өмір сүрген үлкен ойшыл. [8] Асанның Жерұйықты іздеуіне тағы бір себеп болған құбылыс, ол – үшінші Жәнібектің тастан сарай салдыруы немесе Астрахан қаласын қоршауы.  
Асан оған да өкпелі, ренжулі, себебі ол жерді жау алса ел бүлінеді. Асан жаңа қоныс іздеп жеті жыл жер Жерұйық деп аталатын мекенді табады. Асан қайғының аралаған жерлеріне қойған сындары мен анықтамалары сол өз дәуірінің, заманының нақтылы талап - тілектері мен халық қамынан туған болжамдар болса керек. Фольклорлық мәліметтер бойынша, Асан Қайғы Қазақстанның және Орта Азияның жерін желмаясына мініп көп кезген ақылдана болып суреттеледі. Оның бармаған жері, баспаған тауы жоқ десе де болғандай.  
Асанның танымдық қабілеті табиғаттағы заттардың қасиеттерін анықтауға, олардың адамға деген қатынынасын мөлшеулерге бағытталады. Қоршаған табиғаттағы заттық мәндерден олардың адамға, өмірге тигізетін әсерін, пайдалы- зиянды салдарларын пайымдап білген Асан көшпелі қоғамның әлеуметтік қайшылықтарын өзіндік «әрекеттік» пайыммен шешіп отырады . Асан Жерұйықты іздеуде деректер бойынша Ақ Ордадан бастап, жеті өзенге шейін сапар шегеді. Дүниенің төрт бұрышын арлайды. Оның барған жерлері өзіне ұнамайды. Түркі халықтарының көшпелі қоғам өркениетінің өкілдері арасында тарихта Асан Қайғыға тең келетін тарихи тұлға жоқ. Асанның Жерұйықты іздеуін мифтік құбылыс деп қарастырып, өтірік аңыз ертегілер қатарына жатқызуға мүлде болмайды. Асан Қайғы болса сезімдік таным мен түйсіктердің тоғысуынан жаңа мазмұнды қорытындылар шығарып отырды. Жерұйықты іздеу барысында Асан жүрген жеріндегі жақсы қонысқа, жаман қонысқа баға беріп отырды. Асан Қайғы да сол Жаратушының мейірімділігіне үміт арту арқылы сабырлық сақтап, пендеге түсініксіз өзінің “кезбелік” философиясының жүйесін жасаған. Көшпелі өркениетті құтқару үшін Асан адамдарды табиғатқа, дүние құбылыстарына зер салуды айрықша насихаттайды. Асанның іздегені адамға жоғарыдан жіберілген алғашқы ақиқатты табу, соған көз жеткізу. Табиғат заңдылықтарының адам өміріне қатыстылығы жөнінде Асан пікірі нақтылы. Адамның адамгершілік қасиеттері табиғаттың әсемділік заңдылықтарынан тағылым алып, сусындап отыруы тиіс. Адами ізгілікті қасиеттердің қалыптасуының алғыштары табиғаттағы шынайы үйлесімдіктен, сұлулықтан бастау алады. Сондықтан да Асан эститикалық мәселелерді, олардың қоғамдағы көрінуі, шешілу бағамдарына тоқтала бермеген.Адамға аса қажетті көшу- қону процесінде кездесетін қолайсыз табиғат жәйттерін, әсіресе малға, қолайсыз болса да өмірдің басқа салаларына қажеттілігін дәлелдеп, анықтап отырған.  
Табиғаттың биік сұлулығына, оның мызғымас пәктілігіне шек келтірмейді, тоқтам салмайды. Асанның сұлулыққа, әдімілікке қатынасы ерекше шынайылықпен, көркемділікпен бейнеленіп, адамды шабытқа бөлейді.Табиғат сұлулығын Асан эстетикалық сезімдер мен қабылдап, сол талғам тұрғысынан оларды бағалайды. Асанның эстетикалық талғамы шындықты бейнелеу арқылы оның белгілі бір дүниетанымдық көзқараспен сабақтастырады. . Жалпы Асанның адами іліміндегі ұғымдар мен түсініктер түйіні мыналарға саяды: әділеттілік, ар – ұят, өзін - өзі тежеулік, ымырашылдық, сабырлылық т.б. Аққу әсемдіктің ең жоғарғы сатысы – ақсақтық деңгейге көтерілген, оны құрметтеушілік, қадірлеушілік адами парыз. Аққу сұлулықтың, тазалықтың символы. Оны ерекше қасиет тұту парыз. Асан өзінің жан дүниесінің сұлулығын қоса суреттейді. Француз философы А. Камюдің “Данышпан өз мөлшерін білетін ақыл иесі” деген пікіір қанағатшыл Асанға да қатысты. Асанның ойлау жүйесіне осындай халықтың табиғатпен күрделі идеялық қатынасын бейнелейтін ырымшыл үрдістер әсер еткен.  
Халықтың дүниеге идеялық қатынастарын Асан өз пайыммымен қорытып, оны жаңа деңгейге көтере білген. Асан табиғатпен бетпе – бет жүздесіп, оны жандандырады, адам кейпіне түсіреді. Жүрек түбінде жатқан ойларын ақтарады. Өзінің қалауын, тілегін табиғатқа осылай айту арқылы ол адамшылық парызын орындайды. Философиялық тұрғыдан пайымдасақ дүниедегі заттардың, құбылыстардың, процестердің қасиеттерінің мәнділігін арқау ету арқылы оларға тіке қарап, адамды, оның терең сырларын тануда. Асан ата – тек қана қазақ халқы емес, бүкіл түркі халқының қастерлеп жүрген ұлы тұлғасы. Қазақ үшін Асан ата – халықтың қамқоршысы, батагөйі, данышпаны, елдің бірлігін, қамын,тыныштығын ойлаған қайраткер. Ол 1361 – 1470 жылдары өмір сүрген. Бір аңыздың айтуына қарағанда, Асан Қайғы Сарыарқада, Ұлытауда дүние салды деген сөз де бар. Бәрібір Сыр бойы аса киелі ,әруақты панасы болып есептеледі. Ата қабірінің Шиелі жерінде бой көтеріп, алыстан айбарлы көрінуі, күнде басында болып, тағзым етуіміз – мақтанатын жай. Олай болса әлі күнге дейін жиналмай келе жатқан әулие мұралары толық жинақтау біздің және келер ұрпақтың парызы.

Пайдаланылған әдебиттер 

1.Күнқожаев Н.»Адам  және қоғам » »А»Рауан 1997ж,44бет.  
2.Қуаныш.Махамбет »Оқшы атадағы 7 әулие » Қ ,2003ж,11бет  
3.Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы ,А,1998ж 470бет  
4.Әуезов. М »шығармалар» ,А, »жазушы» 1969ж,11т,480 бет  
5.Қазақстан тарихы »10 сынып » 160бет  
6.Қуаныш.М »Оқшы атадағы 7 әулие» қ,2003ж,26бет  
7.Қ.Р.Ұ.ҒА Сирек қолжазбалар қоры папка №333/11дәптер. Толысбай Кенжалы.  
8.Қуаныш Т »Оқшыдағы 7 әулие » қ,2202ж,67бет

Диссертациялық жұмыстың кіріспесінде Асан Қайғы туралы аңыздарға  байланысты зерттеу тақырыбының  өзектілігі мен зерттеу деңгейі, жұмыстың ғылыми, теориялық, әдістемелік  негіздері белгіленіп, негізгі дерек  көздері көрсетілді. Сонымен бірге  зерттеу жұмысының мақсаты мен  міндеттері анықталып, негізгі ғылыми жаңалығы, теориялық-практикалық маңызы көрсетілді.  
Зерттеу жұмысының бірінші бөлімі «Асан Қайғы туралы аңыздар мен шежірелік жазбалардың тарихи шындықпен арақатынасы» деп аталады. Бөлім екі тарауға бөлінген.  
1.1 «Асан Қайғы туралы алғашқы жазбалар және дәуір шындығы» деп аталатын тарауда Асан Қайғы туралы аңыздардың ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Ш. Уәлиханов, Г. Потаниндердің зерттеулері мен жазбалары арқылы және «Дала уалаяты газетінде» жарияланған нұсқалары сол дәуірдің шындығымен салыстыра қарастырылады.  
Аңыздар - халықтың басынан өткен тарихи оқиғаларды баяндайтын халық прозасының бір түрі. Онда халықтың тарихи оқиғаларға берген бағасы, дүниетанымы, көзқарасы, өткен оқиғадан алатын тағылымы, тіршілікте көздеген арман-тілегі суреттеледі. Аңыз ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарағандықтан, оның мазмұнына халық басынан өткен түрлі тарихи кезеңдер өз таңбасын қалдырып, бағасын беріп отырады. Белгілі бір тарихи кезеңде өмір сүрген әрбір ұрпақ ата-бабадан жеткен тағылымды әңгімеге өз тұсындағы өзекті мәселелерді де қосып отырады. Асан туралы аңыздардың алғаш жазбаға түскен көне нұсқаларында сол дәуірдің танымы мен тағылымы тіркелген.  
ХІХ ғасыр қазақ тарихында Ресей отаршылдығы түбегейлі орнаған, жаңа саяси және экономикалық реформалар жүрген, сол реформалар әкелген өзгерістердің салдарынан қазақтың көшпелі тіршілігіне аса қажетті көшіп-қонар қоныстарының тарылуы халықтың саяси және рухани танымдарына үлкен өзгерістер әкелді. Ол өзгерістер халық аңыздарында, өлең-жырларына, жекелеген ақындар шығармаларынан көрініс алды.  
Заман бейнесін өз шығармаларының негізгі арқауына өзек етіп алған ақын-жыршылардың қалың қатары шықты. М. Әуезов мұндай ақындар қатарын «зар заман ақындары» деп атап, сол күйді енгізген ақындардың алғы шебі Асан Қайғыдан басталады деп көрсетеді:  
«Бұл дәуірдегі әлеумет тіршілігінің ең шаншулы мәселесін әдебиет жүзіне түсіріп, алғаш рет қалың елдің қамын ойлап, күңіренген - қария Асан. Алғаш рет келешек заманның құбыжығын сезіп, тұспалмен белгі беріп, болжал айтқан Асанқайғы. Сол заманның өзінде басқа жерге ауайық десе де, өлең сөзді қауымның қызметіне жаратуға кіріскен тағы да сол. Кейінгіге ел қамын жоқтаған мұң зар сарынын тастап кеткен де сол. Зар заман ақындарының барлығындағы сары уайым - Асан бастаған сарын. Сондықтан зар заман ақындарының алғашқы белгісі Асанқайғыдан басталады дейміз» [1, 201].  
Алаштың көрнекті ғалымы Х. Досмұхамедов те Асан есіміне қатысты халық әдебиетіндегі жаңа сарынның басталғанын көрсетеді. Ол Асанды қазақ халық әдебиетіндегі болжал өлеңдерінің бастауына қояды және бұл мазмұндағы өлеңдердің күшейген тұсы деп ХІХ ғасырдың ІІ жартысы деп көрсетеді. «Болжалдық әдебиеттегі бұндай үмітсіз, зарлы сарын әсіресе ХІХ ғасырдың екінші жартысында–саяси бостандықтан үміт кесілгенде (Исатайдың, Кенесарының, т.б. көтерілістерінің жаншылуы), қазақ жерін отарлау күшейгенде, ел жиі-жиі жұтқа ұшырап, кедейленгенде – күшейе түсті»[2, 22], - деп жазады ғалым.  
Заман кейіпінен торығып, қайғы, уайым кешкен зар заман ақындарының қозғаған мәселелері мен Асан Қайғы туралы халық аңыздарындағы «уайым істері» бір-бірімен сабақтас. Асан туралы аңыздарда оның негізгі қайғырып жүрген мәселелері мынадай:  
1. Ел билеген хан тұқымының қарадан қатын алған ісіне қайғыру;  
2. Құладынға қу ілгізіп, тектіні тексізге жығып берген хан ісіне уайым ету;  
3. Орыс отаршылдығының шеңгеліне түсіп, көшіп-қонуға тар бола бастаған қайырсыз қонысты тастап көшу.  
Асан Қайғының Әз-Жәнібекке артатын басты «өкпесінің» бірі – ханның қарадан әйел алуы. Асанның пайымынша, бұл жөнсіз істің салдары елдің болашағына зиянын тигізеді. Алдағы күнде ел билейтін текті тұқым жойылып, оның ақыры жұртты бөтен ел билейді. Басшысы тексіз елдің ісі де берекесіз, болашағы да бұлыңғыр. Ал хан тұқымының «тексізденуі» – қарадан қатын алуға байланысты.  
Мұндай реніштің туындауы - қазақ даласындағы хандық жүйенің күйреуі салдарынан болғаны анық. ХІХ ғасырда қазақ даласында хандық жүйе Ресей тарапынан жасалған саяси реформаның нәтижесінде өмір сүруін тоқтатқаны тарихтан белгілі.  
Асанның екінші реніші - Асанның жаман ырымға жорыған Әз- Жәнібек ханның құладынға құс патшасы аққуды ілдіруі. Бұл жерде аққу – төре тұқымының, құладын – тексіз билеушінің, сондай-ақ сыртқы жаудың бейнесі. Аққуды құладынға ілдірген хан ісінен елді тексіз кісі билейді, жұрт бодандыққа түседі, ханға қара кісі қару көтеретін заман туады деп қайғырады.  
ХҮІІІ ғасырдың соңында қарадан (құл сөзінің синонимі) Сырым батыр Нұралы ханды тақтан түсіріп елден қуады, Есім ханды өлтіреді. Исатай мен Махамбет ханға қарсы көтеріліс жасаған еді.  
Қазақ халқының өзге жұрт қарауына көшуі, билікке төре жете алмай қара тұқымы келуі, ханға қара кісінің қарсы шығып, қару көтеруі оқиғалары қазақ тарихында да болған. Елдің азып-тозуы тексіз кісілердің билікке келуі деп түсінеді халық. Заман түзелуі үшін текті тұқым ел басқаруы шарт. Асан «қайғысы» осы мәселелерді көлденең тартады.  
Ал қайырсыз қонысты тастап көшу – Асан Қайғы туралы аңыздардың негізгі сарыны. Бұл сарын Асанның қазаққа жайлы қоныс іздеп, жер шолған аңыздарының мазмұнында үнемі орын алып отырады. Асан барған жеріне оның мал мен егінге жайлылығы мен жайсыздығына сын айтумен қатар, оған маңайдағы жаулардан келер қауіп-қатерді де айтып отырады. Мысалы, Тарбағатай тауының түстік жағын Қытай, солтүстік жағын орыс алар десе, Керекуді, Еділ мен Жайықты, Сарыарқаны да орыс алады деп қауіптеніп, орыс бармайтын жер деп Жиделібайсынға көшіп кетеді.  
Аңыздар мазмұны Асанның не себептен қазаққа жаңа қоныс іздеп жүргенін айқындап беріп отыр. Асанды мазасыздандырған негізгі себеп – қазақ жері орыстың қолына түсетін, бекініс, қала салынатын қайырсыз қоныс. Одан құтылу жолы - басқа құтты қонысқа көшу.  
Аталған мазмұндағы мәселелер ХІХ ғасырдағы зар заман ақындары Мұрат, Дулат, Шортанбай шығармаларынан да мол орын алған еді. Сондықтан фольклортанушы ғалым Ә. Қоңыратбаев Асан Қайғы шығармаларына: «Ол (Асан Қайғы – Б.М.)- ел басындағы ауыртпалықты жырлап, заман жайлы сыншыл ой тудырған философ, замана сыншысы. Оның сарындарын ХІХ ғасырда «зар заман» ақындары қайталаған» [3, 95],- деп орынды, әрі дәл баға береді.  
1.2 «Тарихи-шежірелік жазбалардағы Асан ғұмырнамасы және тарихи шындық» деп аталатын тарауда қазақ тарихына қатысты шежірелік еңбектер қалдырған Қ. Халидтың «Тауарих хамса» еңбегіндегі Асан Қайғының ғұмырнамалық баяны, Шәкәрім Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз-қазақ Һәм хандар шежіресі» атты шежірелік зерттеуіндегі Асан өмір сүрген заман шындығына қатысты деректер талданады.  
Асан Қайғының қай кезде туып, қандай қызметтер атқарғаны туралы хабарлар қазақ аңыздарында өте мардымсыз сақталған болса, 1910 жылы Қазан қаласында «Тауарих хамса» атты тарихи еңбек шығарған оқымысты Құрбанғали Халидтың баяндауларында Асанның ғұмырнамасы туралы деректер келтірілген.  
Қ. Халид тарихи-шежірелік деректерде жақсы сақталған Ұлық-Мұхаммед ханды Асан есімімен байланыстырып, халық аңыздарындағы «Орманбетті» Ұлық–Мұхаммед деп таниды. Бұл тұрғыда ол «Орманбет» атауының дыбысталуын бұзып, оны «Ұр-махаббат хан» деп айтады. Осы танымның салдарынан «Орманбет хан өлген күн, он сан ноғай бүлген күн» деген жолдар Халидтың еңбегінде «Ұр-махаббат хан өлгенде, он сан ноғай болғанда» деп өзгертіледі. Ал қазақ арасына кең тараған «Ел айырылған» («Ноғай мен қазақ айырылған күйі») күйін Қ.Халид ағайынды хандар Кіші-Мұхаммед пен Ұлық-Мұхаммед хандардың бір-біріне өкпелесіп айырылысқан күні тартылған күй деп танып, оны «Екі ханзаданың айырылғаны» деп те атайды. Інісіне өкпелеген Ұлық-Мұхаммед көшіп кетіп, Қазан қаласының негізін қалаған деп санайды. Сол Қазандағы Ұлық-Мұхаммедті Сарайдан қуылған Асан паналайды:«...Асан Атаны Сарай ханы кеңестен қуған соң, ол Қазандағы Ұлық-Мұхаммед ханның қасына барғаны кешірілген (нақыл етілген). Олай болса, әдепкіде Кіші Мұхаммед хан алдында Сарайда болып, соңынан Ұлық-Мұхаммед ханға барған болып шығады» [4, 93],- деп жазады.  
Оқымысты тарихшының ел арасынан өзі жазып алып, оны шежірелік кітаптар дерегімен салыстырған аңызды талдауында тарихтан хабары бар зерделі жандарға бірден байқалатын үш қате пікір бар:  
1. Халық арасында «Ұр махаббат хан өлгенде, он сан ноғай болғанда» деген ауызша тараған тұрақты жыр жолдары жоқ. Түркі тектес ноғай, қазақ, қарақалпақ, қырғыз халықтарына тараған тұрақты жыр жолдары «Ор орманы күйген күн// Орманбет би өлген күн// Он сан ноғай бүлген күн» деген тіркестермен сақталған;  
2. Халид айтып отырған «Екі ханзаданың айырылғаны» деп аталатын күй «Ноғай мен қазақ айырылған күйі» («Ел айырылған») күйі деп аталады және оның шығу уақыты Ұлұғ-Мұхаммед хан өмір сүрген ХV ғасыр емес, ХVI ғасырдың соңы [5, 166];  
3. Қазан қаласының негізін қалаған Ұлұқ-Мұхаммед хан емес, қала іргетасы ХІҮ ғасырда қаланды [6, 295]. Ұлық-Мұхаммед хан – Қазан қаласына Алтын Ордадан ығысып барған билеуші.  
Қ. Халидтің Ұлық-Мұхаммед ханды аңыз-жырда айтылатын Орманбет деп тануына оның Құдабай ақыннан 1871 жылы Асан туралы алған дерегінің әсері болғаны сөзсіз. Автордың «Асан Қайғы кім, оның сөздерінен есіңізде қалғаны бар ма?» деген сауалына Құдабай мынадай сөздермен жауап қатады:  
Асанның асыл түбі ноғай деймін,  
Үлкендердің айтуы солай деймін.  
Бұл сөзге анық-қанық емес едім,  
Естігенім, тақсыр-ау, былай деймін:  
Тегінде ноғай –қазақ түбіміз бір,  
Алтай, Ертіс, Оралды еткен дүбір.  
Ор Мамбетхан ордадан шыққан күн  
Асан Ата қайғырып айтыпты жыр [4, 111].  
Құдабай ақынның Асан туралы деректерге «анық-қанық емес», «үлкендердің айтуы» бойынша білетіндігін хабарлаған бұл өлең жолдарындағы «Орманбетхан ордадан шыққан күнде» деген жолдарға Қ. Халидтың терең мән бермегені байқалады. Өлең жолы «Орманбетхан өлген күнде» деген мағынаны беріп тұр. Себебі хан ордадан «шықпайды», тек «қуылуы» мүмкін. «Шықса» тек өлгеннен соң немесе күштеп, зорлықпен, болмаса өз еркімен тақтан бас тартып ғана шықса керек. Мұрагерлік биліктің заңы осындай.  
Қазақтың жерлеу ғұрпында «үйден шығару» деген рәсім бар. Хан үшін, әрине, «үйдің» орнына «орда» аталады. «Шығу», «шығару» деген сөздер «қайту», «қайтыс болу» ұғымымен пара-пар. «Орманбет хан ордадан шыққан күнде» деп тұрған өлең жолы «Орманбет хан өлген күнде» деген хабарды жеткізіп тұр. Олай болса, Құдабай ақын «Орманбет хан өлген күні Асан қайғырып жыр айтыпты» дегенді мезгеп тұр. Бұл халық аңыздарында айтылатын «Орманбет хан өлген күн, Он сан ноғай бүлген күн, Ор орманы күйген күні» немесе тарих тілімен сөйлейтін болсақ - Ноғай Ордасының күйреген күні. Демек, Асан Қайғы, аңыздың өзі мегзеп тұрғандай, Ноғай Ордасы күйреген күні елдің болашағына қайғырып жыр айтқан кісі.  
Ноғай Ордасының толық күйреген уақыты ХҮІ ғасырдың соңы, ал Орданың соңғы билеушісі –Орманбет би. Бұл тарихта анық қағида ретінде орныққан дерек.  
Қазақ тарихын қозғаған шежірелік еңбектердің Орманбет биді Ұлық-Мұхаммед деп шатастыруы кейінгі зерттеушілерге Асан өмірбаянын Қазан хандығының негізін салушы, билеушілері өзара таққа таласқан Алтын Ордада аз уақыт үлкен билікте болған Ұлық-Мұхаммед ханмен байланыстыра қарастырып, алдымен Асанды Қазан қаласында Ұлық-Мұхаммед жанында қызмет атқарған, кейіннен Дешті-Қыпшаққа қайта қайтып, қазақ ханы Әз-Жәнібек жанында қызмет атқарады деген болжамдарға, пікірлерге арқау болды. Мұндай пікірлердің орнығуына қасаң таптық идеологияға сүйенген кеңес заманының қыспағы тұсында жыраулық поэзияны зерттеп, тың деректер ашқан М.Мағауиннің зерттеулері де өз әсерін тигізді.  
Зерттеу жұмысының екінші бөлімі "Асан есiмдi тарихи тұлғалар және түркі тектес халықтардың аңыздарындағы Асан Қайғы бейнесі» деп аталып, онда Асан есімді тарихи тұлғалардың өмір сүрген уақыты, атқарған қызметтері талданады. Сонымен қатар, тарауда Асанның түркі тектес халықтардың аңыздарында сақталған бейнелеріне сипаттама беріледі.  
«Асан есiмдi тарихи тұлғалар» деп аталатын тарауда Алтын Орда мен Ноғайлы Ордасы тарихына қатысты түрлі жазба деректерде сақталған Асан есімді кісілердің аңыздағы Асан Қайғыға қатысы болу мүмкіндігі мен алшақтығы анықталады. Өмір сүрген заманы, әрі атқарған қызметі, тарихи оқиғаларға қатысы тұрғысынан аңыздағы Асанға жақын тарихи тұлғаларды қатарын анықтау барысында Алтын Орданың арғы-бергі тарихтарына шолу жасалды.  
ХІҮ ғасырда Жошының Бату атты баласынан тарайтын билік мұрагерлігінің соңғы тұяғы Бердібек ханның тұсында Асам (Асан) би деген кісінің қызмет жасағаны жазба деректе тіркелген. Асам (Асан) бидің есімі 1358 жылы Бердібек ханның венециялықтармен сауда-саттық жөнінде жасасқан келісімінде аталады. Бұл келісімде Өзбекұлы Жәнібекті өлтіріп, оның орнына Бердібектің отыруына ықпал еткен беделді Тоғлу бидің есімі аталады [7, 107].  
Алтын Орда билеушiлерiнiң венециялықтарға жолдаған жарлықтарын арнайы зерттеген шығыстанушы ғалымдардың пiкiрiнше, латыншаға аударылып берiлген Асанның мұсылманша толық есiмi - Хүсейін–Софы [8, 163]. Ол - Өзбекұлы Жәнiбек хан тұсында Ордаға үлкен ықпалы болған, Өзбек ханның қызына үйленген қоңырат Нангудайдың ұлы. Ол ХIV ғасырдың 70 жылдары Хорезмдi билеп, өзiнiң ағасы Жүсiп екеуi қоңыраттың билеушi Софы әулетiнiң негiзiн қалаған [8, 70].  
Бердібек хан тұсында беделді би Асанның оның алдындағы Өзбекұлы Жәнібек ханның билігі тұсында да беделі бар би болуы ғажап емес. Бердібек - таққа әкесінің жанында қызмет еткен билердің қастандығы арқасында билікке келген хан тағының үміткері еді. Бердібектің тұсында Алтын Орданың билігіне қатты ықпалы болған Тоғлу бимен қатар Асан есімінің венециялықтармен жасалған келісімде қатар аталуы біздерді осы ойға жетелейді. Бұл –бір.  
Екіншіден, Асан (Хүсейін-Софы) ағасы Жүсіппен билеген Хорезм өлкесіндегі Бұқар (Жиделі Байсын), Үргеніш өлкелері Асан туралы аңыздарда ел-жұрттың ертедегі атақонысы ретінде жиі айтылады және Асан елді сол жаққа көшіруге ұмтылып отырады.  
Үшіншіден, Асан туралы халық аңыздарының бірінде ол – Әз-Жәнібек ханның алдында беделді, сыйлы кісі. Хан Асанды бірнеше рет арнайы тойға шақырады. Асан «Аштарханды (Астраханьды) орыстарға салдырдың, қарадан қатын алдың, құладынға қу алдырдың» деп ханға өкпелеп, тойға келмейді.Аңыздың Алтын Орда ханы Әз-Жәнібекке қатысты айтылуы мүмкін дегенге қосымша жорамалдар аңыз мазмұндағы Асанның осы «өкпесінен» байқалады. Аңыз бойынша, «Құладынға қу ілдірген, қарадан қатын алған хан» сол қарадан туған құлдың қолынан қаза табады [9, №5]. Бұл көрініс Жәнібек ханның өзіне жақын Тоғлу бидің қолынан қаза табуын мегзейді.  
1359 жылы Бердібек хан қастандықпен өлтіріледі. Алтын Орда тарихында «үлкен зобалаң» («замятная великая») деген атаумен қалған аласапыран дәуір басталады. Жошы ұрпақтары хан тағына таласқан «үлкен зобалаң» жылдары Ақ Орданың ішкі берекесіздігін тудырды. Жошы ұлысына тәуелді елдер бағыныштылықтан құтылуға ұмтылады [7, 60-61]. Сарай билігіне бағынғысы келмеген ірі феодалдар шеткі аймақтарға көшіп, өз алдына отау тігуге тырысты. Мысалы, Еділ бойындағы көне қала Бұлғарды Алтын Орданың ірі феодалы Бұлғақ-Темір басып алады. 1367 жылы ол орыс әскерінен жеңіліп, Еділдің төменгі ағысына қашады. Сол жерде ол Әзиз ханның қолынан қаза табады. Бұлғар қаласының билігі жергілікті князь Хасан қолына көшеді. 1370 жылы Мамай орыс әскерінің көмегімен Бұлғардың билігіне Мұхаммед сұлтанды отырғызады. Хасан Бұлғарға соғысуға келген орыс әскерінің алдынан көп тарту, мол сыйлықпен шығып, билікті қантөгіссіз береді. Өзіне қарасты елді алып, көш бұлғар жерін тастап, Коми өзенінің оң жағалауына өтеді де, жаңа қаланың негізін қалайды. Қала Хасан князьдың атымен «Қазан» аталып кетеді [10, 63].  
Хасан бидің (князьдың) атақты кісі болғаны оның басына қойылған көктастағы жазулар байқатады. Онда «атақты бек, жеңімпаз, билеушілердің көмекшісі, әулет пен діннің мақтанышы Мір-Махмұд ұлы Хасан бек» [6,15] деген мадақ жазулар бар.  
Демек, «билеушілердің көмекшісі» Хасан бектің күші көп жауға қарсы келмей, қантөгіссіз елді бөтен өлкеге алып кетіп ақыл тапқан ісі Ноғайлы арасында үлгілі аңызға айналуы әбден мүмкін. Қазақ аңызындағы «ақыл иесі»  
Асанның әрекеті де сол – елді бөтен, тыныш өлкеге алып кету. Аңыздардағы Асан елді орыс алады деп қауіптеніп, жаңа жер іздейді. Ал тарихи тұлға бұлғар князы Хасан да Мамай қолдаған дем берген Орыс әскерінің тегеуірінен жылысып, бөтен қонысқа ауысады.  
Алтын Орданың мұрагері ретінде қалған Ноғай Ордасы өз тарихында бірнеше бұлғақты (смута) басынан өткізген. ХҮІ ғасырдың бойында Ноғай Ордасы үш үлкен бұлғақты (смута) басынан өткізіп, оның соңы Орданың күйреуіне әкеліп соқтырады. Бір ғасыр бойы бұлғақтан көз ашпаған Ноғай Ордасы жұртының аңыздарында тыныш, бейбіт қонысты армандаған сарынның дүниеге келгені сөзсіз. Орыс деректерінде ХҮІ ғасырдың орта шенінде (1554-1560 жж.) Ноғай Ордасында болған кезекті бұлғақ (ІІ бұлғақ) уақытында халық ішінде «Бұқара мен Үргенішке көшіп кету» жоспарының кең тарағандығы тіркелген [11, 309].  
Ноғайлы жұртының орыс отаршылдығынан құтылар жолы – бұрынғы ата қонысы Бұқара мен Үргенішке қоныс аудару. Осы тұста еліне жаудан тыныш қоныс іздеп, жайлы орынға қондырған Хасан бектің тарихи қызметі ХҮІ ғасырдың орта шенінде кезекті бір бұлғақты басынан кешіріп жатқан Ноғайлы жұрты үшін үлгілі іс ретінде аңыздала бастауы мүмкін еді.  
Қазақ аңыздары Асан Қайғыны елдің сыртқы қарым-қатынасына араласып, елшілікке барған би деп есептейді. Ал тарихи жазбаларда Тоқтамыс ханның тұсында бірнеше рет елшілік сапарға барған Асан би деген кісінің есімі аталады. Ол Тоқтамыс ханның Литва-Польша королі Ягойлаға 1392 жылы Дон өзені бойынан жазған хатында бірнеше рет аталады. Онда ол ханның атынан Литва короліне екінші рет барып отырған би [12, 107].  
Тоқтамыс туралы аңыз-жырлар қазақ арасында кең сақталғанын ескерсек, оның тұсында беделді би, елшілік қызметтер атқарған Асан бидің бейнесі де аңызға түсері сөзсіз.  
ХҮ ғасырдың ортасында жеке хандық құрған Қазақ Ордасы Әбілқайыр хан билеген Өзбек ұлысынан шыққандығы тарихтан мәлім. Әбілқайыр ханның жанында оның жеңісті жорықтарына қатысқан Хасан есімді бірнеше кісінің болғаны тарихи деректерде жазылған. Айталық, Мақсұт бин Осман Қухистанидің «Тарихи Әбілқайыр-хани» атты еңбегінде Хасан-оғлан-би Шынбай және Хасан-би Ұйғыр деген билердің аты аталады. Бұлар ірі рулардың биі және әскери қолбасшылары[13,164-168].  
Бірақ аңыздағы Асан мен Өзбек ұлысының ханы Әбілқайырдың қызметінде болған Хасан (Асан) атты кісілердің бейнесінде қарама-қайшылық бар. Әбілқайыр жанындағы Хасан атты кісілер әскери қолбасшылар, ал аңыздағы Асан ел қамын ойлаған ойшыл, уайымшыл, қайғышыл бейне. Диссертацияда Әбілқайыр тұсындағы Хасан (Асан) есімді кісілердің қызметі мен бейнесі Қазақ хандығының тарихы Өзбек ұлысының тарихымен тығыз байланыста болғандықтан талданады.  
ХҮІ ғасырдың соңына дейін Қазақ хандығымен тарихы тамырлас Ноғай Ордасында Хасан (орыс деректерінде Асан деп аталады) деген би өмір сүрген. Ол – Едiгеұлы Уақастан тарайтын төрт ұлдың бірі. Хасан (Асан) ағалары Мұса мен Жаңбыршы билер дүниеден өткеннен кейін Ноғай Ордасының биі атанады. Оның билігі 1504-1508 жылдар аралығында 4 жылға созылады. Тарихшылардың пікірінше, Асан бидің билігі уақытында Ноғай Ордасының тарихында ешбір елеулі оқиғалармен есте қалмаған. Тек Польша-Литва корольдігі мен Ноғай Ордасы арасындағы қарым-қатынасқа сызат түседі [11, 142-143].  
Хасан (Асан) бидің тұсында Ноғай Ордасының өзге мырзалары үлкен билікті мойындамай, өз ұлыстарын жеке дара билейтін сыңай таныта бастайды. Мұның арты Ноғай Ордасындағы алғашқы үлкен бұлғақтың орнауына әкеліп соқтырады. Үлкен биліктің бағы тайып бара жатқанын байқаған Асан би Едіге биден қалған дәстүр бойынша ордаға хан сайлап, өзі оның ұлық биі (беклербек) болуға ұмтылады. Бірақ ол әрекеті сәтсіздікке ұшырап, өзі хан етпек болған билеуші екеуі Ордадан қашып, қаза табады. Ноғай Ордасында бірінші бұлғақ басталады. Қарсы топтың бір жағында Жаңбыршы баласы Ағыс пен Мұса баласы Сайд-Ахмет, екінші жақта Алшағыр мен Шейх-Мұхаммед және Мұсаның өзге әйелдерінен туған балалар тұрады [11,147].  
Ноғай Ордасының ішкі қайшылықтарында орын алған билер тартысының жаңғырығы «Ноғайлы жырлары» деп аталатын батырлық эпостарға түскен. Бұл жырларда Асан атты дана кісінің есімі аталады. Мысалы, «Жаңбыршыұлы Телағыс» жырында Асан - Қырымды мекен ететін ноғайлыда ақылы асқан дана кісі. Жырдың мазмұны Жаңбыршының жалғыз баласы Телағыс пен Мұса бидің арасындағы қайшылықты баяндайды. Жыр қайшылықтың себебін қыз (қалыңдық) үшін тартыстан туғызады. Мамайдың қарындасын алмақ болған Телағысқа Мұсаның отыз ұлы кедергі келтіреді. Мұсаның ұлдарына өкпелеп, Қырымға қоныс аударып барған Телағыс Асанға келіп көмек сұрайды. Елдің бірлігін, Ноғайлы батырларының татулығын ойлаған Асан Телағысқа Қырымның қырық батырын жинап беріп (оның ішінде өз ұлы Абат та бар), «осы қырық батыр мен ол отызын (Мұсаның отыз ұлы-Б.М.) соғыстырма, қырқыстырма» деп Сыпыра қартты қосып жібереді.  
Асан Қайғының даналығының арқасында ноғайлы батырлары бір-біріне деген өкпесін кешіріп, бастары бірігеді. Бірігудің дәнекершісі – ақылы асқан Асан Қайғы. Жырдағы Асан Қайғы бейнесі ел бірлігін ойлаған аңыздық баяндаулардағы Асан бейнесінен алыс кетпейді.  
Қазақ арасында кең жырланатын Ноғайлы жырларының ішінде жүрген Асан, сөз жоқ, тарихта болған кісі. Бірақ оны Алтын Орданың арғы-бергі тарихында, болмаса Өзбек ұлысы мен Ноғай Ордасының тарихында айтылатын «мына Асан» деп дөп көрсету мүмкін емес. Асан-романтикалық тұтастануға айналған поэтикалық бейне екендігі тарауда баса көрсетіледі.  
2.2 «Түркі тектес халықтардың аңыздарындағы Асан Қайғы бейнесі» деп аталатын тарауда Ноғай Ордасының құрамында болған ру-тайпалардың негізінде жеке-жеке ұлт болып құрылған ноғай, башқұрт, қазақ, қарақалпақ халықтарының әдеби және фольклорлық мұраларында сақталған Асан Қайғы бейнесінің қазақ аңыздарымен ортақ және алшақ тұстарына талдау жасалынады.  
Бұл орайда алдымен ноғай атауын ұлт этнонимі ретінде сақтап қалған Солтүстік Кавказдағы ноғай халқының аңыз-жырларында қандай бейнеде сақталғанына көңіл бөлінеді.  
Солтүстік Кавказдағы ноғай халқының арасында сақталған батырлық жырларда Асан бірде мұсылман дінінің өкілі, бірде батырдың тұлпарын танитын сыншы, бірде абыз-сәуегей бейнесінде көрінеді. Мысалы, Ноғайлы батырлық жырларының ең көне жырларының біріне жатқызылатын [14,57-60] «Айсыл баласы Ахмет» жырында Асан мұсылман дінінің қайраткері ретінде көрініп, алғашқыда Әз-Жәнібекке қызыңды Ахмет батырға бер деп кеңес береді, бірақ Темір бай пара ұсынғаннан кейін ол шешімін өзгертіп ханға қызыңды Темір байдың баласына бер деп үгіттейді [14, 9].  
Қазақ аңызында бұл мазмұн сәл өзгеше баяндалады. Жәнібек өзінің қарындасы Қаныбетті Айсыл баласы Әметке бермей Мығалы байдың Тастемір деген ұлына бергендігіне өкпелеп тойға келмей қояды [15, 267].  
Ал «Орақ-Мамай» жырының ноғай халқының арасындағы нұсқасында Асан абыз-сәуегей бейнесінде орын алған. Жырдың басында Мұса ханның ордасында өткізіліп жатқан кеңесте ол Мұсаның 12 ұлының кенжесі Исмаилдың өсе келе ноғай халқын күйрететін ағайын аралық жауластыққа себепкер болатынын болжайды [14,147]. Тарихта Ноғай Ордасының күйреуі Исмайыл мен Жүсіп бидің билік үшін тартысынан басталған болатын. Сонымен қатар аталған жырда Асан жылқы баласының жүйрігін анықтай алатын сыншы [14, 113].  
Ноғай халқының ақындар мұрасында да Асан өлеңдері көрнекті орын алады. Мұнда ол ел тағдырын ойлаған, әділ қоғам орнатудың жолына жауап іздеген, ел мүддесіне кереғар іс-әрекет жасаушы билерді сын тезіне алған танымал ақын. Асан Қайғы өмірдің басты құндылығына адамгершілік қарым-қатынасты, өзара сыйластықты, әділдікті қояды.  
Асан шығармашылығы Ноғай Орда мырзалары өз ара билік тізгініне таласып, ел басына күн туып, ноғайлының ыдырап кету уақытында туған. Ноғайлы жұртының қамын ойлаған ақын елдің болашағына қам жеп қайғырады. Асан ағайынға ағайын жау болып, ата-анадан, бала-шағадан айрылып, іргесі сөгілген елдің ауыр тағдырына кінәлы деп ел билеген билеушіні (ханды) айыптайды. Ақын басты кінәны Әз-Жәнібек ханға артады. Бұл ақынның елдегі қалыптасқан шиеленісті мәселені шешуге ұмтылған, ханды халық үніне құлақ асуға шақырған дауысы деп санауға болады:  
За истребленных отцов,  
За причитающих матерей,  
За разоренный народ,  
За сыновей, мчавшихся, как ветер,  
За пленных дочерей,  
За Родину возмущенную  
Наш хан, называемый Джанибеком,  
От тебя я потребую ответа! [14,54], - деп қаһарланады ақын.  
Ноғай халқында сақталған Асан өлеңдерінен оның қазақ халқы арасындағы толғауларынан мазмұны бөлектеу. Ноғай Асаны ханға батыл сөйлейтін, одан ел мұң-мұқтажын өтеуге «қайғы жеуді» талап ететін ақын.  
Қазақ арасындағы Асан - ханның орынсыз істеріне өкпелеп, тығырықтан шығу үшін «қайғы жеп» жол іздеген жырау:  
Ай, хан мен айтпасам білмейсің,  
Айтқаныма көнбейсің.  
Шабылып жатқан халқың бар,  
Аймағын көздеп көрмейсің.  
Екі Асанды салыстырып қарағанда, қазақ арасындағы Асан ноғай Асаны сынды ханға сұрауы нақты талаптар қоймайды.  
Асанның ноғайлық сыңарынан «жұмсақтау» болатынының себебі мынада: Алтын Орданың ыдырауынан кейін жеке хандық ретінде бөлек отау құрған Қазақ хандығы тұсында ХІҮ-ХҮІІ ғасырларда Ноғай Ордасында өмір сүрген ақындарының шығармалары қазақ рулары арасында өзінің төл топырақтағы тарихи шындықтан алыстап кеткен. Ноғай Ордасынан бөлек хандық құрған қазақ арасында ақындардың өмірі мен олардың шығармаларының кейбір мәтіндері және олармен ілесетін аңыздар түпкі мазмұннан ауытқыған[14,193].  
Асан Қайғы бейнесі башқұрт халқының ауыз әдебиеті үлгілерінде де сақталған. Башқұрт халқының эпикалық сарын бар философиялық толғауларында, яғни құбайырларында (кубаир) «Асан ата» атты толғау бар. Онда ол халықтың болашақ тағдырында бақытсыздық пен үлкен тауқыметтің күтіп тұрғанын, халық ата-бабасының әдет-ғұрпын ұмытқанын, ағайын-туысқандық жойылатынын уайым етеді.  
«Асан ата» толғауы башқұрт құбайырларында бастау ретінде жиі кездесетін мынадай жыр жолдарымен аяқталады:  
Тыңда, елім, қарияны,  
Айыптама тым қатты.  
Білгендіктен айтамын,  
Оны қазір айтпасам,  
Өкінесің, сен кейін...(Жолма-жол аударма) [16, 63].  
Бұл жыр жолдарындағы сарын қазақ арасында сақталған аңыздар да кезедеседі.  
Башқұрт әдебиеттанушысы Г. Хусаиновтың пікірінше, башқұрт пен қазақ арасында сақталған Асан толғауларының сарыны бір болғанымен тарихилығы тұрғысынан айырмашылық бар. Қазақ арасында сақталған толғау ноғайлы кезеңінің көне замандарынан хабар берсе, башқұрт арасындағы толғау ХҮІ ғасырдың екінші жартысындағы ноғайлы кезеңінен хабар береді[16, 62].  
Башқұрт халқының фольклорында Асан Қайғы туралы өлең мен қара сөз араласып келетін «Асан Қайғының үлгілі сөзі» атты көлемді аңыз сақталған. Сонымен қатар, қарақалпақтар Асан Қайғыға тілейтін «Елдің ары – ердің ары», «Еділ жер» толғаулар башқұр арасындағы құбайыр жырларына мазмұны мен формасы тұрғысынан дәлме-дәл сәйкес келеді [16,63].  
Қазақ арасында батырлық жырларды жырлаушы жыршы-ақындар (Мұрат, Нұрым, Қашаған) шығармашылықтарында да Асан бейнесі ноғайлы жырлары мен аңыздарда айтылатын бейнеден ауытқымайды. Өз шығармаларында Асан есімін көп атайтын жыршы ақын Мұрат Мөңкеұлының төл туындыларында Асан қоныстың құтсыз болатынын әу бастан аңғарып, оны тастап көшіп кеткен жан болып суреттеледі. Мұрат ақын үшін Асан заманның кейпінің қандай боларын күні бұрын болжаған әулие кісі. Ақын шығармаларында Еділ мен Жайық арасындағы қоныстардың тарихы Асан Қайғының ғұмырнамасымен тығыз байланыстырылатын тұстар да орын алған.  
Бұл бөлімнің қорытындысы Асан Қайғы - Ноғай Ордасынан тараған түркі тектес халықтарға ортақ бейне және кейін жеке ұлт болып қалыптасқан халықтардың рухани мұраларында Асан бейнесін әр түрлі деңгейде сақтаған деген тұжырымды сомдайды.  
«Асан Қайғы туралы аңыздардың фольклорлық сипаты» деп аталатын үшінші бөлімде Асан Қайғы туралы аңыздардың фольклорлық белгілері мен поэтикалық көркемділігі талданады. Бөлім «Жерұйық-Жиделібайсын» әлеуметтік утопиясы», «Асан Қайғы туралы аңыздардағы тұрақты мотивтер», «Асан Қайғы туралы аңыздардағы ғұмырнамалық тұтастану құбылысы» деп аталатын үш тарауға бөлінген.  
3.1. «Жерұйық-Жиделібайсын» әлеуметтік утопиясы» деп аталатын тарауда Асан Қайғы туралы аңыздардағы негізгі мазмұн «құтты қоныс» іздеу сарыны талданады. «Құтты қоныс» іздеу қоғам дамуының белгілі бір сатысында әлем халықтарының дүниетанымында орын алған рухани сана, жақсы өмірді күткен арман-аңсары. Ғалымдар рухани санадағы бұл көріністі - әлеуметтік утопияға жатқызады. Асан Қайғы туралы аңыздарда орын алған әлеуметтік утопия шетел, орыс, сондай-ақ белгілі фольклортанушы мен әдебиеттанушылар С. Қасқабасов, Б. Омаров, А. Шәріп сынды ғалымдардың аталған мәселеге қатысты зерттеулерінде түзелген пікірлер басшылыққа алына отырып, Асан Қайғы туралы аңыздарға негізгі арқау болған «құтты қоныс» іздеу сарынының түп-төркіні, оның өзіндік ерекшеліктері көрсетіледі.  
Асан Қайғы туралы әңгімелердегі «Жерұйық», «Жиделі-Байсын» атты мал-жанға жайлы, тыныш, рахат қонысты іздеу сарынының шығу төркіні мен өзгерген мазмұнын ашуға құрылған күрделі әрі келелі зерттеу – С. Қасқабасовтың зерттеулерінде алғаш көрініс алды.  
Асан туралы әңгімелерді әлеуметтік утопиялық әпсанаға жатқызған ғалым оның қазақ фольклорында үш сатысы бар екендігін белгілейді. Олар: бірінші саты - «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» заман туралы идея. Екінші саты - құтты мекен туралы арман. Үшінші саты өзі өмір сүріп отырған қоғамды өзгерту идеясы[17, 103].  
Асан Қайғы туралы әңгімелерді ғалым қазақ фольклорында байқалатын әлеуметтік утопиялық ойлардың алғашқы екі сатысына жатқызады: «Қазақ фольклорында, - деп жазады фольклортанушы, - халық әлеуметтік утопиясының алғашқы екі түрі (сатысы) байқалады. Бірақ олар ашық, жітеліп бөлінбейді. Соған қарамастан, орнаған қоғамға, өмірге немесе әміршіге деген наразылық (протест) пен қарсылық (оппозиция) қазақтардың қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман мен құтты мекен –Жерұйықты іздеу туралы әпсаналарында айқын сезіледі» [17,104].  
Зерттеуші А. Шәріп Асан туралы аңыздардағы утопиялық сарындарды Асан Қайғы туралы аңыздарды қазақ поэзиясында көрініс алған утопиялық ойлардың бастау арнасы ғана емес, Асанның өмір сүрген дәуіріне қарап оны Кампанелла, Т. Морр шығармаларында орын алған «Құтты қоныс немесе қайырымды қоғам» туралы утопияның алғашқы бастауы деп санайды [18,185].  
Әдебиет тарихындағы зар заман ақындарының шығармашылығын арнайы зерттеген Б. Омарұлы Асан Қайғыны «Халықтың ой-арманымен өзектес «Жерұйықты» іздеген, бірақ таппаған, ал зар заманды болжаған, бірақ көрмеген дәуірі» [19, 60] деген пікір айта отырып, Жерұйықты іздеу «зар заманның» белгі нышаны еді деген тұжырым жасайды[19, 60].  
Солтүстік Кавказдағы ноғай халқының мұраларында сақталған Асан Қайғы туралы аңыздар мен өлең-жырлар және Ноғай Ордасы күйрегеннен кейін жан-жаққа тараған түркі тілдес халықтардың фольклорлық мұраларын зерттей келе, зерттеу жұмысы Асан Қайғы есіміне байланысты айтылатын құтты қоныс утопиясы ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығы тұсында емес, одан бергі дәуірдегі -ХҮІ ғасырда көшпелі Ноғай Ордасының ыдырауы басталған үлкен аласапыран уақытта көне утопия қайта жаңғырған деген жорамал түйіндейді.  
Мұндай түйінді жасауға Асан туралы алғаш пікір айтқан және арнайы зерттеген Ш. Уәлиханов пен М. Әуезовтердің пікірлері негіз болады. Ш. Уәлихановтың Асанды өз зерттеулерінің әр жерінде бірде «көшпелілер философы», бірде «ноғайлы философы» де атап отыруы Асанның Ноғай Ордасында туған зар заман күйін жырлауға тікелей қатысы бар кісі екендігін белгілесе керек. Оның үстіне Ш.Уәлиханов өз жазбаларын ХІХ ғасырдың ІІ жартысында, ел есінде өткен күндердің елесі жоғалмаған. Сондай-ақ заңғар ғалым М.Әуезовтің Асанды «Абылай алдында аз-ақ бұрын өмір сүрген адамға ұқсайды» [1,199] деп көрегендікпен пайымдауын да еске алуымыз керек. Абылай заманының алды Ноғай Ордасының күйреген уақыты.  
Алтын Орда мемлекетінің мұрагеріндей болған бағаналы Орданың (Ноғай Ордасы) құлағанын (Ор орманы күйген күн), басшысы өлгенін (Орманбет би өлген күн), байтақ елдің азып тозғанын (Он сан ноғай бүлген күн) көрген Асан бүлінген елдің халіне «қайғырып», елді сол күйге душар еткен ханды (Әз-Жәнібекті) сынайды, елдің бұрынғы шалқыған, дәулетті бейбіт күйін қалпына келтіру үшін «құтты қоныс», «Жерұйық-Жиделібайсынды» іздейді.  
Бұл орайда халық өткен күндерге көңіл аударады. Қалыпты өмір салты жаңа арнаға күрт бұрылған уақытта халық сана-сезімінде ескі күнді аңсау сарыны туады.  
3.2 «Асан Қайғы туралы аңыздардағы тұрақты мотивтер» деп аталатын тарауда Асан Қайғы туралы аңыздар сюжетінде кездесетін фольклорлық тұрақты мотивтердің орны мен қызметі айқындалады. Тұрақты мотивтердің басты атқаратын қызметі - сюжет құраудағы жинақтаушылық қызмет. Асан Қайғы туралы аңыздарда фольклорлық тұрақты мотивтер Асан Қайғының халық қалаған бейнесін сомдауды құраған сюжетке қызмет етеді.  
Түс көру мотиві. Фольклорлық қаһарманның ерекше түс көруі - көнеден келе жатқан тұрақты мотив. Бұл мотив - қаһарманның қарапайым жандардан тегі бөлек, айрықша жаратылған жан екенін білдіретін көркемдік тәсілдердің бірі. Асан Қайғы қазақтың жерін орыс аларын түс көру арқылы біледі:  
Бұл арадан көшпесең,  
Айтқаныма түспесең,  
Орыс алар қалаңды  
Шулатар қатын балаңды  
Осыны көрдім түсімде... [1,200]  
Қаһарманның болашақта болар оқиғаны ғажайып түс арқылы көруі түркілік фольклорда жиі кездесетін көрініс. Белгілі фольклорлық қаһармандардың арасында бұл қасиетке ие емес кейіпкерлер кемде-кем. Мысалы, Оғыз қаған жырындағы Ұлық Түрік, Қорқыт, Бұқар жыраулар елдің болашағы, алдағы болар оқиғаларды түс арқылы көріп, оны билеушісіне жеткізіп отырады. Қаһарманның бойына ерекше қасиет түс көруді енгізу - кейіпкерді фольклорлық шарттылықпен идеализациялау тәсілдерінің бірі.  
Болашақты болжау (сәуегейлік) мотиві. Асан Қайғы туралы аңыздар мен жырлар сюжетіндегі молынан кездесетін мотив - болашақты болжау мотиві. Бұл мотивтен құрылған сюжет Асан туралы аңыздардың ең негізгі мазмұны десе де болады. Асан Әз-Жәнібек ханның істеген ісінің ақырына болжау жасайды. Ол істердің орынсыз болғанына қайғырады.  
Асан Қайғыда кездесетін сәуегейлік Оғыз жырларындағы Ұлық Түрік, Қорқыт Атада, Шыңғыс ханның тұсындағы Көкчү бақсыда, Бұқар жырауда, қазақтың атақты би-шешендерінің бойында да бар.  
Болашақты болжап, сәуегейлік айту мотивінің түп негізі – шаман дінінің басты өкілі бақсының функциясынан бастау алатыны сөзсіз [20,160]. Бақсы – көк Тәңірінің жердегі өкілі, Тәңірімен тілдесіп, оның әмірін жер бетіне жеткізер ерекше қасиетке ие кісі. Демек, Асан Қайғы халықтың болашағы мен бақыты үшін жаратылған ерекше қасиетке ие жан.  
Халық осы мотивті көріктеу құралы ретінде аңыздардағы Асанның бойына қондыра отырып, оны ел қамын ойлаған қызметін дәріптейді. Асанның «ел қайғысын жеген» істерін билеуші топтардың өкілдеріне үлгі етеді. Биліктің ел мүддесімен санаспайтын кереғар белгілеріне өз наразылығын білдіреді.  
Адам баласының өзге тіршілік иелеріне үйлену мотиві. Бұл мотив – дүние жүзі халықтарының фольклорында жиі кездеседі. Асан Еділге, Жайыққа, Сырдарияға қарамақ салады, бірақ оған су перісі Ертістен ілігеді.  
Асан Қайғының су патшасының (Суса хан) қызына үйлену мотиві негізіне ертедегі адамдардың көне түсінігі арқау болған. Өзен түріндегі су - өлілер әлемі ретінде қабылданған көне түсінік. Айталық, «Ер Төстік» ертегісінде Төстік жылан Бапының еліне бару үшін су астына түседі. Өлімнен қашқан Қорқыт Сырдарияға келіп, сол жерде су ортасында ұзақ уақыт өмір сүрген болатын.  
Қоқыт туралы әпсананы арнайы зерттеген ғалымдар кейіпкердің су сағасынан пана табуын космос моделін үлкен өзен түрінде бейнелеген шамандық түсінікке саяды [17,103] деп есептейді.  
Асанға бал ашқан балгердің пері қызын Еділ, Жайық, Сырдария, Ертіс өзендерінен қармақ сал деп кеңес беруін