Химияны оқытуда химиялық өндіріс түрлері туралы түсінік қалыптастыру

Он бірінші сыныптарда  оқушылар назары келешек мамандық таңдауға күшейеді. Олар үшін көршілес және химиялық өндірісшілермен және ғалымдармен  кездесулер ұйымдастырылады. Он бірінші сыныптардағы жұмыстардың  типтік түріне ғылыми - практикалық конференциялар жатады. Олар жаратылыстанудың ірі сұрақтарына арналған бола алады. Мысалы,   

"жердегі тіршіліктің пайда  болуы", "тірінің физикасы және  химиясы", немесе практикалық  мағынасы бар  химияның  бөлек  облыстарына арналуы мүмкін, мысалы: "бояғыш заттардың химиясы". Оқу жылындағы химиялық қоғамның іс әрекеті барлық қатысуға тілек білдірушілерді қатыстыратын конференциямен аяқталуы мүмкін.

  Оқушылар арасында химиялық білімдерді насихат мақсатымен күндер, апталар, химия онкүндіктері мектепте өткізіледі. Бұл  тек қана емес әйгілі лекциялар, қызықты кеңес қана емес.  Бұл өзіне тән, ұзаққа созылған химиядан сабақтан тыс жұмыстарының барлық қортындысын шығарушы ғылым мейрамы. Бұл шаралар жылына  бір мәрте өткізіледі, және бұл  оқиғаға әзірлену үш ай бұрын өткізіледі. Химия күнін өткізетін ( апталықты, онкүндікті ) штаб немесе кеңес химиялық бағдарлама жасайды, онда айқын анықталған,   әрбір сынып не істейді, кімге анау немесе басқа тапсырманы  тапсыру, қандай лекциялар немесе кеңестер дайындалады және  тыңдалады, кештерде не туралы сөз жүреді.

Химия апталығын өткізу дәуірінде мектепте химиялық олимпиада жақсы газетке конкурстар, және әңгімелер өткізіледі. 

Мектепте химия апталығының немесе   күндерінің  өткізулуі туралы  оқушыларды  хабарлауды  алдын ала өткізеді. Ғылым мейрамына бірнеше күн алғанда ең  белгілі орында толық бағдарламамен бояулы афишаны іледі.

Педагогикалық әдебиетте орта мектептегі  химиялық  кештерге өте  маңызды назар аударылады. Тақырыптық кештер, сұрақ және жауап   кештері, ауызша  журналдар және басқа осыған ұқсас іс шараларды оқушылар өте ұнатады, олардың дүниетанымын кеңейтуге әсер етеді,  химиялық білімдердің насихаттаудың құралы болып табылады. 

Мектептегі химиялық кештер бағдарламамен байланысты болуға  тиісті. Оқушылар жас ерекшеліктерінің  еске алынуы  өте маңызды.

Кештердің  табысты болу себептерінің қатарына: тақырыпты өңдеу, материал сұрыптау сапалары, орынды  дайындау және орналастыру тағы басқаларды жатқызуға болады және орындаушылардың өздеріне байланысты. Кешке дайындауды неден  бастау керек? Оның өткізілуіне  жауапты адам   қатысушылардың құрамын белгілейді, оларды тақырыппен таныстырады, олармен бірге  кешке дайындықтың толық жоспарын құрастырады және керек материалды іріктеп алады. Материалды іріктеп алу көп еңбекті қажет ететін  жұмыс, оларды  репетицияларға дейін көп бұрын және бастау керек.

Химиялық кештердің  түрін  ықыласты ойластыру керек. Олар тәжірибе демонстрациясы мен оны  түсіндірулер түрінде, бөлек сахналары бар  қойылған сценарий, өлеңдер, әңгімелер - мақсаттар, викториналар түрінде де болуы мүмкін.

Бірақ ең негізгі көзден таса қылмайтын нәрсе, әр түрлі көріністердің арасында  ішкі мағыналық байланыс бар болуы тиіс, олай болмаған жағдайда  тақырыптық  бағдарлама тек формалды түрде ғана  болады. Кез келген тақырыптық қештердің жасақталуы  тақырыпты қосымша ашуы керек. Тақырыптық кеште өнерге, сыртқы дайындыққа  орын болу керек. Кештердің жалпы ұзақтығы  шамамен  1 сағаттан  2 сағатқа дейін болу керек. Егер бағдарлама шамамен  2 сағатқа созылса  антракт, яғни үзіліс болуын қарастыру керек.

Кештердің басының қызықты болуы маңызды.  Бұл көрермендердің назарын жаулап алуға рұқсат етеді.

Мектеп химиялық кештерінің  тематикасы алуан түрлі болуы  мүмкін. Оларды дайындау және өткізу оқушыларды бағдарламадан тыс  қызықты, материалмен  таныстыру үшін  жағдай жасап, оларды  химиямен көбірек терең қызықтыруға бағытталғандығы өте маңызды  .   

   Мазмұны бойынша кештерді  келесідей түрде сыныптауға болады:

1) химия курсының бағдарламасын  зерттеуді  қорытындылайтын

2) әртүрлі жалпы химиялық тақырыптарға (мысалы, "химия біздің  айналамызда ", " химия және табиғат ", " біздің достарымыз полимерлер ")

3) химия тарихынан  кештер, көрнекті  ғалымдардың - химиктардың өмірдің  және қызметіне арналған және " химиялық күнтізбенің " әйгілі  даталарымен байланысты.

4) пән аралық кештер (физикалық - химиялық, химиялық - биологиялық);

   Табиғи тұрғыдан кештердің  мінездемесі әрине олардың  мазмұнымен  ғана шектелмейді. Материал берудің  тәсілдері  өте маңызды олардың  мағынасы дайындау деңгейімен  сәйкестікте  болуы керек, оларды педагогикалық мақсаттармен сәйкестікте дифференцация тәсілдері болады, олар химиялық кештер өткізу мақсатына  бағынышты болуы керек кештер. Осының бәрі кештерге дайындық және оларды өткізуді құрайды. Мектептегі кез келген  кештердің  мақсаттары -келесілер: 

1) Химияға мүмкіндігінше оқушылар  үлкен сандарының   назарын  аудару және  тарту 

2) Химиялық ғылымның  салыстырма  тар бағыттарына оқушылардың  әуестігін  ынталандыру

3) Оқушылардың ой- өрісін   кеңейту

Кештердің мазмұны қандай да бір тақырыпқа бағындырылған болуы керек. Бұл  оқушылар үшін, химиялық кештерден кетіп бара жатып,  химия облысында ұғымдардың және жаңа білімдерінің өзімен  бірге кезекті мөлшерін алып кету үшін қажет. Бір-бірімен байланыспаған ретсіз қызықты тәжірибелерді үйіп төгіп көрсете беру   есте қалмайды  және  демек, кештердің  педагогикалық мақсаты орындалмайды. Кештің  үлкен танымдық күндылығы болуы үшін, тақырып оқулық жоспармен  үйлесімді болуы  қажет, ол сабақта алынған білімдерді тереңдетіп және кеңейтуі, қоршаған өмірмен оларды байланыстыруы керек. Сабақтың уақытындағы кеңесу кезінде, мұғалім оқушыларды қандай сұрақтар қызықтыратынын  анықтайды және  оларға кеш жасау ұсынады, осы кеште осы сұрақтарды жақсылап қарастыратындығын айтады. Мұғалім онан әрі белсенділермен бірге кештің тақырыбын ақырғы рет  тұжырымдайды, оны өткізудің уақытын  және жоспарын белгілейді.

Үлкен қызығушылықпен  сегізінші сыныптарда " химия біздің тұрмыста тақырыбындағы химиялық   кештер өтеді. Оқушылар үш звеноға бөлініп буынға келесі тақырыптарға:"біздің үйіміз ","біздің азығымыз"," біздің киіміміз" сөз сөйлеу дайындығын ойластырып алады және материалдар іріктеп алады. Жиналыста  бірінші звено оқушылары үйлерді салатын,  майларды бояуда, обойларда және пластиктерде пайдаланылатын  материалдар туралы айтып береді. Екінші звено оқушылары жасанды жүн, синтетикалық жібекті істейтін, теріні өңдейтін әртүрлі материалдар туралы  айтып береді. Бұл кезде  лайықты үлгілерді көрсетеді, капронды жіптерді керіп қояды. Үшінші звено оқушылары, қалай азықты нан, және сүт, ет өнімдерін қалай әзірлейді, қалай консервілейді солар туралы  айтып береді Бұл  тақырыптағы  кеш әке-шешелерге де  көрсетілуі мүмкін. Мұндай кеште оған қатысушылар, немен үйдегі күнделікті тұрмыс заттарын  немесе басқа дақтарды жақсырақ қалай кетіретін, қалай бөлмелік өсімдіктердің күту керектігін, немен оларды қоректендіру керектігін айтып береді.

Хабарлаулар демонстрациялармен ұласады. Мұндай кештерге тұрмыстық  химияның бөлек сұрақтарына мысалы, әртүрлі маталарға және олардың айырып тануға  арналған, жуатын құралдар, дақтарды біржола жоюға арналған әртүрлі құрамдар, тамақ өнеркәсібінде қолданылатын химиялық заттар туралы  стендылар жасау қажет.

  Жоғары сынып оқушылары (9– 10 сыныптар) " жарыққа қараңғылықтан","элементтердің  ашылу тарихы" тақырыптарында химия тарихынан кештерді дайындай алады.

 Кештер жоспарын химиялық  ғылым дамуының кезеңдерімен  алхимиктардың жаңалық ашуларымен, газдардың химиясымен, электрохимия, спектрлік талдау, перидтық  заң,  радиохимия тағы басқалармен  сәйкестікте алуға болады [14,15,16,17]: Көрсетілген кезеңдерге сәйкес сахналаулар және жүргізушілер үшін байланыстырғыш мәтін жасалады.

 Егер химиялық кеште белгісіз  заттармен немесе мүлдем оқушыларға  белгісіз заттармен тәжірибе  өткізу жоспарланса дереу, алдағы  викторина туралы жариялауда сондай заттардың қасиеттерімен танысуға ұсыныс жасалады және  әдебиеттер тізімі беріледі

 Тәжірибе көрсетеді, осындай  сұрақтардың кешін оқушылар ықылас  қоя күтеді сондай оқиғаларда  керек кітабын қуана - қуана іздейді, себебі жауаптар қайтару олардан білімдарлықты білдіруге тура келеді.

Химия курсының бағдарламалық тақырыптарына арналған кештерді әдетте,  берілген сыныпта белгілі бір тақырыпты меңгергеннен кейін ұйымдастырады. Мұндай кештерге  тек қана бір бағдарламамен жұмыс істеуші сынып  оқушылары шақырылады.

  Көрнекті ғалымдардың - химиктардың  өмірі және қызметіне  арналған  кештер ғылым тарихымен оқушыларды  таныстырады, олардың білімін жалпылауға  көмектеседі, патриотизмге тәрбиелеуіне  жағдай жасайды, тамаша адамдардың  үлгісінде еңбекқорлық, мақсатқа ұмтылушылық қазіргі ғалымды айыратын басқа сапа сияқты сондай маңызды қабілеттер тәрбиелеуге көмектеседі.

 Әдетте сондай кештермен  мерейтойлық даталардың уақыттарына  тураланған болады. Ондай кештер  оқушылар ойлап шығаруына және  ынтасына кең кеңістік ашады. Олар ғалымның  қызметі және өмірі туралы баяндама немесе лекция  болып келеді. Бірақ сондай лекциялар немесе баяндамалар табысты бола бермейді, және де  әрқашан, әрине, лекция тақырыбымен емес, материал беру тәсілдерімен анықталады. Сондықтан лекцияға тыңдаушының ғылыми - маңызды, назарын талап ететін элементтерін, оларды белсенді ойлауға мәжбүр етуші материалдарды ғана емес, сонымен бірге,  баяндауды тірілтуші элементтерді қосуға болады. Мұндай үзінділер ретінде, осы ғалымның  сүйікті әдеби туындыларынан үзінділер немесе осы ғалымға замандас музыкалық туындылардан үзінділер сондай кезеңдер бола алады. Олардың жеткілікті дәрежеде орындағанда  оқушылар эстетикалық ғанибет қана алып қоймайды, сонымен қатар ғалымның ішкі дүниесімен жақынырақ танысады, оның рухани өмірінің байлығы туралы ұғым алады. Үзінділер сонымен қатар заманды көз алдына келтіруге көбірек  көмектеседі. Іс жүзінде бұл тар  баяндама немесе лекция ғана емес,  лекция - концерт болады.

Қалай мерейтойлық химиялық кештерге арналған лекциялар - концерттер даярлау керек?

Ең алдымен, музыкалық нөмірлер орындауға көркем туындылардан үзінділер оқуға, хореографиялық нөмірлермен алға шығуға қабілетті оқушыларды теріп алу қажет.  

Егер жақында музыкалық мектеп, немесе училище бар болса, осы мекеме  басшылығымен  бірге ұйымдастырып және осы  балалар мекемелердің жәрдемімен өмірлерді атқаруға арналған оқушыларды іріктеу керек.

Көркем бөлім дайындауы уақытты көп тартып алады, бірақ ғылыми бөлім өте маңызды  болады.  Мұғалім ғалым - химиктің творчестволық ғылыми жұмысы ашылатын лекция мәтінін мұқият ойластырып алады. Мысалы, Д. М. Менделеевтің  өмірі мен  қызметіне  арналған кеште ғалым қызметін жан-жақты етіп көрсету керек, периодтық заңды ашумен қатар  газдармен жұмысын, минералды тыңайтқыштарды қолданумен байланысты жұмыстарын, ерітінділердің теориясының  дамуына оның үлесін, мұнай өңдеу, көмірді жер астында газдандыруға қосқан үлестерін де көрсету қажет. Мұндай кешті оның  «Өсиетті ойларынан» үзінділермен аяқтауға  болады. Кешке мұнара түрінде «Элементарий» ұйымдастыруға болады, оларда химиялық символдардан  басқа, қарапайым зат элементіне лайықты үлгілер, одан алынатын  материалдар және сол элемент өндірілетін  кендер мүмкіндігінше  орналасады. Сұрақтармен алдағы кеш туралы плакатта - жариялауда мынадай сұрақтарды да  беруге болады: элементтердің санының шегі бар ма.  Таза затты алу оңай  ма? Берилийдің өмірбаяны қандай? Қандай тәсілмен  қазу арқылы табылған заттардың жастарын дәл анықтауға  болады? Жаңа элементтердің ашылуын басқа планеталардан күтуге болады ма?

Химиялық викториналар, ойындық жарыстардың басқа түрлері сияқты, химиядан оқушылардың  білімдерін тереңдету мақсатымен және бекіту мақсатымен ұйымдастырылады. шегелеп қояды викторины және  олар мектеп бағыты бағдарламалық материалын негізінде құрастырылған. Бірақ олардың мақсаты мұғаліммен сыныпта қойылған сұрауларды қайталамау, қайта  таныс материалды жаңа, кейде күтпеген жақтан көрсету және химияның  бөлек сұрақтарына жоғары назар аударта отырып бүтіндей пәнге қызығушылық қалыптастыру. Әрине, викторинаға мектеп бағдарлама рамкасынан біраз  шығатын да  сұрақтарды қосады. Сондай қызықты түрде, қойылған сұрақтар, оқушылар назарын тартады, оларға қосымша әдебиетті оқуға мәжбүрлейді. Викториналардың теориялық сұрақтары тәжірибелер  демонстрациясымен   кезектестіріледі. Әрбір тәжірибеден кейін жүргізуші аудиторияның  алдына сұрақтар  қояды. Бұл сұрақтарға жауаптар әрбір  тәжірибенің жайылған талдауы болып табылады. Сондай викторина табысты жүруі үшін, оның мазмұны  туралы қатысушыларды  алдын ала ескерту қажет. Ол үшін қашан викториналармен химиядан кеш өткізілетіндігі туралы көркем  жариялауды іледі. Викторина өткізулердің әр түрлі тәсілдерін ұсыныс жасауға болады . Кішкентай дәрісханада викторинаны алдын ала даярланған әрбірінде бір сұрақ жазылған карточкалар көмегімен өткізу ыңғайлы. Егер оқушы сұрақтарға жауап беруге шақырылса, оған бірінші карточканы береді . Сұраққа дұрыс жауап бергенде  оған дәл осылай екінші карточкасына жету құқық пайдалануға береді, сұрақ онан әрі күштері жетпей қалғанша қойыла береді.

  Үлкен дәрісханаларға мұндай  әдіс жарамайды, себебі  викторина  сұрақтарына бір оқушы ғана  нақты жауап ойластырады. Мұндай  жағдайда біріншіге жауап беру  құқығы ең алғаш қолды көтергенге  пайдалануына береді.

3.3 Оқытудың белсенді түрлері мен әдістері

Бір немесе басқа нығайтушы белсенді әдісті қолдану нәтижелілігі көптеген жағдайда  мұғалімнің позициясымен, оның жекелік  - бағдарланған  педагогикалық кеңістік жасауына, оқудың демократиялық стиліне , балалармен әрекеттестіктің  диалогтық түрлеріне, оқушылар нақты мүмкіншіліктерін білуімен анықталады

Сонымен қатар белсенді түрлерді қолдануда жүйелілік қажеттілігін, оқу – танымдық  қызметте балалар дербестігінің  дәрежелерін бірте-бірте артыру мұғалімдік көмектің әртүрлі түрлерінің азаюын атап кетсек болады.. 
Оқушының өнімді қызметіне сөзсіз мыналар қажет болады:

1. Бірқатар коммуникативтік қабілеттердің қалыптасқандығы.
2. Оқушылардың ойлану қабілетінің дамуы.
3. Бағалау іс әрекетінің тәжірибесі.