Бейорганикалық химияны оқытуға арналған интерактивті құралдар

Жалпы бiлiм  беретiн мектепте химия пәнiн оқыту  үдерісінде интерактивті оқыту құралы – зертханалық және сарамандық жұмыс дәптерін қолданудың тиiмдi жолдары мен әдiс-тәсiлдерiн талдап көрсетуге және оның артықшылығын дәлелдеуге тырыстық. Эксперименттiк-тәжiрибелiк жұмыстар үш кезеңде жүргiзiлдi.

I-кезең  (2010 -2011 жж.) педагогикалық эксперимент сабақтары жүргiзiлу үшiн сыныптар таңдалынып, оқушылардың химиялық бiлiмдердi меңгеруi, теориялық бiлiмдi практикада пайдалана бiлуi, оқушының пәнге қызығушылығы, бiлiмдi есте сақтау қабiлеттiлiгi деңгейi анықталды. Сонымен қатар эксперименттiң I-шi кезеңiнде педагогикалық, психологиялық, ғылыми әдебиеттермен танысып, оқулық мазмұнының өзгеруiне байланысты химия пәнiн оқытуға қазiргi кездегi қойылатын дидактикалық талаптарды анықтауға тырыстық. Оқушылар бiлiмiн байқау үшiн сауалнама, әңгiме, байқау, қорытындылау әдiстерiн пайдаландық.

II-кезең  (2011 ж.) теориялық әдiстемелiк материалдар жинақтау жұмысы жалғасты. Эксперименттiң мақсаты айқындалды. Зертханалық және сарамандық жұмыс дәптерінің ерекшелiктерi анықталды. Эксперименттiк сабақтардың тақырыптық жоспары жасалды.

III-кезеңде  (2012 ж.)  Қызылорда қаласындағы №171 және Қызылорда облысы Шиелi ауданы №228, Сырдария ауданы №147 мектептерiнде эксперименттiк жұмыстар жүргiзiлдi. Эксперименттiк топ пен бақылау тобы анықталып, эксперименттiк топта химияны оқыту кешендермен  зертханалық және сарамандық жұмыс дәптерін, интерактивті әдіс-тәсілдермен кiрiктiре отырып пайдалану арқылы жүзеге асырылды. Ал, бақылау тобында бiлiм беру бұрынғы пайдаланылып жүрген оқулықтар, жұмыс дәптері негiзiнде дәстүрлі әдістермен ұйымдастырылды.

Негiзiнен ғылыми-зерттеу кезiнде  мектептегi бақылау жұмысы екi бағытта  жүргiзiлдi:

Бiрiншiсi – анықтаушы бағыт. Мұнда – жеке оқушының химия пәнiне деген ынтасын және жалпы сынып ұжымының пәнге қызығушылығын зерттеп бiлуге тырыстық. Мектептiң педагогикалық үдерісiн, атап айтқанда, жалпы бiлiм беретiн мектеп бағдарламаларында (химия) және оқулықтарындағы химиялық ұғымдар мен түсiнiктердiң берiлуi және зертханалық білік, дағдыларының қалыптасуы тұрғысынан қарастырдық.

Екiншi бағыт бойынша оқу үдерісінде мектеп химиясы курсының оқу-әдiстемелiк құралмен қамтамасыздану деңгейiн және эксперименттiң оң нәтиже беруiне ықпал жасайтын педагогикалық мүмкiндiктердi айқындау, тиiмдi әдiс-тәсiлдердi саралау жүзеге асырылды.

Оқушылардың ой-өрiсiн дамыту мақсатында оқу құралдарын, кешендердi пайдалана отырып, зат туралы ұғымды толық игертiп, олардың белсендiлiгiн арттыру мақсатымен сабақ барысында тәжiрибе қою, бақылау жүргiзу, талқылау жасау, қорытындылау жұмыстары кеңiнен ұйымдастырылды. Бұл оқушылардың теориялық бiлiмдi дұрыс меңгерiп, оны қолдану бiлiктерiнiң қалыптасуына әсер еттi. Ұғымның мазмұнын, елеулi белгiлерiн, мәнiн ашу үшiн мысалдар келтiру, анықтама беру, ұғымдар жүйесiндегi орнын табу арқылы оны iс-жүзiнде қолдану бiлiктерiн дамытатын жаттығулар орындалды. Интерактивті оқудың түрлі : «Т-кестесі», «Үш қадамды сұхбат», «Кластерлер», «Шағын топтағы жұмыс», «Пікірталас», «Топтық зерттеу», «Эссе» сияқты тәсілдері оқушы жұмыс дәпетімен бірлікте пайдаланылып,  сабақ барысында барынша пайдаланылды.

Үйретушi эксперименттiң алғашқы iздестiру бөлiмi 2011 жылдарда жүргiзiлдi. Бұл сатының мақсаты – теориялық зерттеу жұмысының нәтижесiнде анықталған, оқушыларда жаңа оқыту құралдары ерекшелiктерiн қалыптастыруға қойылатын талаптарды қанағаттандыратын оқу әдiстемесiн жасау.

Үйретушi эксперименттiң мақсаты - анықтаушы  эксперимент кезiнде байқалған  кемшiлiктiрдi ескерiп, химияны оқытуда  интерактивті  оқыту құралдарын пайдалана отырып, оқушылардың бiлiктiлiгiн  қалыптастыруға қойылатын талаптарды қанағаттандыратындай оқыту әдiстерiн  ұсыну. Сондықтан да үйрету экспериментi кезiнде оқу-әдiстемелiк кешендер мен интерактивті оқыту құралын  интерактивті әдістермен пайдаланып жасаған  сабақтар жүйесi, сабақтың түрлерi мен  оны ұйымдастырудың әдiс-тәсiлдерiн  көрсететiн әдiстемелiк нұсқау, сабақта  пайдаланылатын қосымша материалдар  алдын-ала дайындалып берiлдi.

Үйрету экспериментi кезiнде әр тақырып оқушылардың  материалды саналы меңгеруiне көмектесетiн  бақылау жүргiзу, жеке дидактикалық карточкалармен жұмыс, үй тәжірибесі, шығармашылық тапсырмалары, тәжiрибе жасау  оның нәтижесiн қорытындылау сияқты оқу-әдiстемелiк құралдарда  берiлген бағыттар толығымен қамтылып отырылды. Сабақ барысында оқулықтағы материалдар  мен есептер және жаттығулар жинағындағы  тапсырмалар, оқушы дәптерiндегi оқушылардың  өздiгiнен орындауға арналған тапсырмалар  мазмұны кiрiктiрiлдi. Сонымен қатар, қай материалды сабақтың қандай бөлiмiнде  пайдаланудың тиiмдiлiгi сараланды.

 

16 – кесте.  Үйрету экспериментiнен кейiн оқушылар бiлiмiнiң нәтижесi

 

Топтар	Оқушылар саны	Жауаптар
		толық	толық емес	терiс	жауабы жоқ
1. Эксперимент	96	63% (61)	29% (29)	4% (5)	4% (5)
2. Бақылау	99	35% (34)	28% (29)	22% (22)	15% (15)

 

Бұл кестеден бақылау жұмысындағы бiлiм нәтижелерiнiң сандық көрсеткiштерi эксперимент сынып оқушыларында жоғары дәрежеге жеткенiн байқатады. 96 оқушы сабақта оқулықпен, оқу-құраладарымен интербелсенді әдістермен  жұмыс iстеп, жаңа бiлiмдi жоғары дәрежеде игергендiгiн көрсеттi. Осыған қарап, химия сабағында оқу-құраладарын интербелсенді әдіс-тәсілдермен толық және жүйелi пайдаланылса, оқушылар ғылыми жорамал жасау, оны негiздеу және сынау жолдарын табуды толығымен меңгере алады деген қорытынды жасадық. Сондай-ақ, бақылау жұмысының оң нәтижесi деректi тақырыптарды ғана емес, кейбiр эмпирикалық заңдарды да осындай жұмыстар нәтижесiнде саналы меңгеруге болатындығын көрсеттi.

Осындай жұмыс түрлерiнен соң эксперимент және бақылау топтарына  сұрақтар берiлiп, жауап алдық (кесте 17).

 

17 – кесте.  Үйрету экспериментiнен кейiнгi оқушылардың  бiлiм деңгейi

 

Берiлген сұрақтар	Эксперимент сынып жауаптары				Бақылау сыныбы жауаптары
	толық	толық емес	терiс	жауабы жоқ	толық		толық емес	терiс	жауабы жоқ
1. Физикалық құбылыстарды зерттеу кезінде оқушы шыны түтікті қатты қыздырып, оны	66	29	19	12	42		37	33	10
кафель плитканың үстіне қою салып, келесі тәжірибені орындауға кірісті. Ол қандай қауіпсіздік ережесін бұзды? Бұл қателік неге әкелуі мүмкін?
2. Зертханалық  тұрғымен қалай  жұмыс жүргізіледі?	79	38	5	4		33	51	27	11
3. Заттарды тазартудың қандай әдістерін  білесің?	83	37	6	-		17	27	45	33
4. Тұз қышқылы ерітіндісіне мырыш түйірін салу арқылы сутекті алу кезінде оқушының ебедейсіз қимылынан, сынауық үстел үстіне құлап, сынды. Оқушы не істеу керек?	77	35	10	4		64	43	9	6
5. Өртті көміртегі (ІV) оксиді көмегімен өшіруге болады. Бірақ та мұндай өрт сөндіргіштерді неліктен жабық бөлмелерде қолдануға тыйым салынған.Неліктен?	87	25	10	4		58	30	26	8
6.Спирт шаммен жұмыс істеу тәсілдерін  айт	89	30	5	2		10	17	75	20
Барлығы:	576	190	61	28		288	246	226	94
	855	854

17-кестеде  келтiрiлген мәлiметтерге сүйенсек, эксперимент сынып оқушыларының  бiлiм деңгейiнiң бiршама дәрежеде  жоғарылағандығын көремiз. Оқушылардың  жауаптарын саралай келе, ұғым  қалыптасуының екi жақты үдеріс екендiгiне көзiмiз жеттi, оның бiрi қалыптастыру барысы, осы екеуiн бiрiнен соң бiрi жалғастыра жүргенде ғана тиiмдi жақтары болатыны байқалды. Бақылау нәтижесiнде оқушылар жауаптары бойынша байқағанымыз, эксперименттiк топ көрсеткiштерiнiң сан жағынан да, сапа жағынан да жоғары дәрежеге ие болғандығы. Олар әрбiр сұрақтың жауабын ой-елегiнен өткiзiп, өздiгiнен нақты мысалдар келтiре отырып, саналылықпен ғылыми – дәл жорамал жасай бiлгендiгi. Экспериментке алғашқы дайындық кезiнде алынған бақылау нәтижесiне қарасақ, осы екi сыныптың екеуiндегi жағдай шамалас болатын. Соңғы бақылауда эксперимент сынып оқушыларының көрсеткiштерi жоғары дәрежеге жетуi интерактивті оқыту құралдары мүмкiндiктерiнен байқатып отыр. Өйткенi эксперименттiк сыныптарда сабақ формалары түрлендiрiлiп, бағдарлама талаптарын орындай отырып, мазмұн жағынан интерактивті әдістермен кеңейтiлiп, толықтырылды. Ал, бақылау сыныптарында бағдарлама талаптарын орындағанымен, интерактивті оқыту құраладары пайдаланылмай, дәстүрлi сабақтар деңгейiнде берiлдi.

18-кестеде эксперимент жүргiзiлген  мектептер, оқушылар саны және  олардың бiлiм деңгейлерiнiң өзгерiсi  көрсетiлген. Барлығы 3 мектеп, 99 оқушы қатысқан.

Эксперимент жұмысы Қызылорда қаласының №171 мектеп, Қызылорда облысының Шиелi ауданы №228, Сырдария ауданы №147 мектеп оқушыларын қамтыды.

Бiрiншi бақылау  жұмысы кезiнде бақылау және экспериментке  алатын мектептердiң оқушылары арасында өткендiктен, бұл топтардағы нәтижелер  арасында айырмашылық шамалы болды. Себебi, ол кезде әлi ешбiр мектепте эксперимент жұмысы жүргiзiлмеген болатын. Бақылаудың мақсаты-оқушылардың химиядан алған бiлiмдерiнiң деңгейiн байқау және экспериментке сыныптар таңдау болатын. Экспериментке сыныптар таңдаған кезде мұғалiмдердiң дайындық деңгейлерi бiрқатар болғанмен, iзденушiлiкке ыңғайлы, талпынысы бар, үйренгiсi келетiн  мұғалiмдердi алуға тырыстық. Себебi, эксперимент жұмысына керектi материалдарды  дайындауға көмектескенмен, мұғалiмдердiң  оны қолдануға шеберлiгi өте керек  жағдайлардың бiрi екенi мәлiм.

Екiншi және үшiншi бақылау нәтижелерi кезiнде  эксперименттiк сынып оқушылары  мен бақылау сынып оқушыларының тек бiлiм мазмұнына байланысты ғана емес, бiлiктiлiк жағынан, алған  ұғымдарын тиiстi жерiнде қолдану  шеберлiктерi жағынан да айырма жасады. Бұл нәтижелер қорытындысын төмендегi кестеден көруге болады (18-кесте; 7, 8 - суреттер).

 

18 – кесте. Эксперимент жұмысының қорытындысы

 

Топтар	Оқушы саны	Толық	Толық емес	Терiс	Жауабы жоқ
1. Эксперимент	96	60% (58)	30% (29)	7,5%(7)	2,5 %(2)
2. Бақылау	99	35%(34)	28%(27)	22%(20)	15%(18)

 

7 – сурет.  Эксперимент сыныбы

8 – сурет.  Бақылау сыныбы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Интерактивті оқу құралы – оқушы  жұмыс дәптері мен интерактивті  әдіс – тәсілдерін кіріктіре пайдалануды   ұсыну үшiн жүргiзiлген зерттеу жұмысының нәтижесi мына төмендегi жағдайларды анықтады:

1. Әр кезең оқулықтары мен оқу бағдарламаларының оқушыларда химиялық бiлiм қалыптастырудағы тарихи кезеңдерi, қоғам алдына қойған мақсат мүделерi, соған сәйкес жасалынған әдiстемелiк құралдар ауқымы айқындалды.
2. Мектептерде химияны оқытудың казiргi кезеңдегi жай-күйi қарастырылды.
3. Қазiргi таңда мектеп өмiрiнде қолданылып отырған «Химия» оқулықтарына  (8-сынып) сәйкес берілген жұмыс дәптерінің жүйесi мен мазмұны сараланып, олардың жетiстiк жақтары мен кемшiлiк тұстары айқындалды.
4. Химия пәнi бойынша берiлген оқу-әдiстемелiк кешендер құрамына кіретін оқушы жұмыс дәптерінің  жаңа талапқа сәйкес жазылған оқу құралдары ретiнде iрiктеп, оларды бiлiм беру жүйесiнде қолданудың жолдары көрсетiлдi. Жекебас сапаларын тәрбиелеу мүмкiндiгiнiң жолдары көрсетiлдi.
5. Оқушы дербестiгiне жол ашу мақсаттарын жүзеге асыруда интерактивті оқу құралы – зертханалық және сарамандық жұмыс дәптерін   интерактивті әдістермен  кiрiктiре қолданудың тиiмдiлiгi дәлелдендi.
6. Жүргiзiлген эксперименттiк жұмыстар нәтижесi интерактивті жұмыс дәптерінің  кешендер мен  интерактивті әдіс-тәсілдерді  пайдалану негiзiнде оқушылардың шығармашылық деңгейiн көтеруге болатындығын дәлелдедi.
7. Педагогикалық эксперимент кезiнде оқу-құралдарын  интерактивті әдістермен  оқыту  арқылы оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастырудың жолдары көрсетiлдi.
8. Педагогикалық экспериментке қатысқан оқушылардың 90 пайызы жоғары бiлiм нәтижесiн көрсетiп ғана қоймай, тестiк бақылау кезiнде теориялық бiлiмдерiн практикалық iс-әрекетте қолдана бiлгендiгi, оқу-құралын  тиiмдi қолданудың нәтижесi екендiгiнiң дәлелi болды.
9. Оқулықтар мен интерактивті оқу-құралдарын оқу үрдерісінде жүйелi пайдалану арқылы оқушылардың пәнге қызығушылығын арттырып, химиялық ұғымдарды саналы меңгеруiн, алған бiлiмдерiн кез –келген жағдаятта пайдалана бiлу мүмкiндiгiн жоғарлатуға болатындығы айқындалды.
10. Эксперименттiк жұмыстар қорытындылары зерттеу жұмысының болжамын толық дәлелдедi.