Барлық азаматтық процесс әділеттіліктің міндеттерін орындауға бағытталған, дегенмен осы міндеттер тікелей сот талқылауы кезінде жүзеге асады. Сот талқылау дәрежесіне, оның толықтылығымен объективтілігіне сот жұмысының сапасы, соттың беделі, азаматтық істер бойынша әділеттілік міндеттерін орындау байланысты болады.
ІІ. Сот мәжілісінің бөлімдері.
2.1. Дайындық бөлімі.
Сот талқылауы жүзеге асырылып жатқан жағдай соттың істі қарауының мұқалттылығына, қатандығына ешкімнің кермәні болмайтындай болуы керек. Нақты істерді шешкенде мәдениеттілікті сақтау – бұл тек сот залын қажетті түрде безендіру, істі тындау кезінде тәртіпті сақтау ғана емес, сонымен қатар соттың тараптар мен дұрыс қарым -қатынасы, процессуалдық сұрақтарды шешкен кезде бір қалыпты және дұрыс болуы, судьяның заң терминологиясын дұрыс қолдануы. Сот талқылауының нақты, шынайы мәдениеті туралы ол тек заң талаптарына сәйкес болғанда ғана айтуға болады. Істі қараушы судьялардың әрбір әрекеті соттық объективтіліктің және принциптіліктің жоғарғы талаптарына істің бар мән-жайын жан-жақты және объективтілік толықтық талаптарына бағынышты болуы керек.
Сот талқылауы келесідей 4 бөлімнен тұрады:
- Дайындық бөлімі.
- Істі мәні бойынша қарау.
- Сот жарыссөздері және прокурордың қорытындысы.
- Соттын шешім шығаруы және жариялауы.
Өзінің мақсаты мен өзіне тән мазмұны бар әрбір бөлім бір-бірімен тығыз байланыста болып, барлығы бірігіп сот талқылауының бірынғай процесін құрайды.1
Дайындық бөлімінде
жүзеге асырылатын әрекеттер АІЖК-нің
180-191 бабтарымен реттелген және іс әрекеттердің
келесі тәртібі қарастырылады:
- сот отырысын ашу;
- процеске қатысушылардың келуін тексеру;
- аудармашыға оның міндеттерін түсіндіру;
- кужарды сот отырысы залынан шығару;
- сот құрамын жария ету және қарсылық білдіру құқығын түсіндіру;
- іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру;
- соттың іске қатысушы адамдардың өтінімдерін шешуі;
- іске қатысушы адамдар мен окілдердің сот отырысына келмеу салдары туралы сұрақтарды шешу;
- сот отырысына күәнің, сарапшының, маманның, аудармашының келмеу салдарымен байланысты сұрақтарды шешуі;
- істі кейінге қалдыру;
- істі қарау кейінге қалдырылған кезде күәлардан жауап алу;
- сарапшы мен маманға алардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру.
Істі қарау үшін белгіленген уақытта төрағалық етуші сот отырысын ашады және қандай азаматтық іс қаралуға тиіс екенін жария етеді. Бұл сот ______________________________
1 Трубников П.Я Судебное разбирательство
гражданских дел Москва, 1962г. 42-бет.
отырысы басталатың ең алғашқы процессуалдық әрекет.
Бұл іс-әрекет сотпен талапкердің, жауапкердің және процесстің басқа қатысушыларының келу-келмеуіне байланыссыз жүзеге асырылады. И.К.Пискарев: «процеске қатысушылардың біреуінің келмеуіне байланысты заңмен бекітілген іс-шараларсыз кейінге қалдыру келген тұлғалардың процессуалдық құқықтарын шектейді. Олардың осы жағдайға байланысты өздерінің көзқарасын білдіруін қарсылық және отініш беру мүмкіндігінен айырадың дейді.
Процеске қатысушылардың келуін тексеру. Сот отырысының хатшысы осы іс бойынша шақырылған адамдардан кімнің келгенің, келмеген адамдарға хабар берілген-берілмегендігін және олардың келмеу себептері туралы қандай мәліметтердің бар екендігін сотқа баяндайды.
Процеске қатысушылардың келгендігін анықтағаннан кейін төрағалық - етуші келгендердің кім екенің анықтайды, сондай-ақ лауазымды адамдар мен окілдердің окілеттіктерін тексереді.
Аудармашыға оның міндеттерін түсіндіру. Бұл процессуалдық әрекет сот өндірісі тілін білмейтін тұлға істі қарау кезінде жүзеге асырылатын барлық іс-әрекеттер туралы білу мүмкіндігіне не болуы үшін сот мәжілісінің басында жүдеге асырылады.
Соттың бірінші әрекетінің өзі егер ол іске қатысушы тұлғалардың біріне түсініксіз болса онда осы тулға түсінетін тілге аударылуы керек.1
Аудармашылау ол мұндай мүмкіндіктен айырылады, себебі аудармашы өзіне жүктелген міндеттерді орындауға сот АІЖК-ң 182-бабында көрсетілген іс-әрекеттерді жүзеге асырғаннан кейін ғана кіріседі. Төрағалық етуші аудармашыға оның сот жүргізіліп отырған тілді білмейтін адамның түсіндірмелерінің айғақтарының, мәліметтерінің жария етілетін және істе бар құжаттардың дыбыс жазбалардың, сарапшылар қорытындыларының, мамандар консультацияларының, сондай-ақ судья өкімдерінің, сот қаулылары мен шешімдерінің мазмұнын аудару міндетін түсіндіреуі.
Төрағалық етуші аудармашыға корінеу дұрыс аударма жасамағаны үшін ҚР-ң қылмыстық кодексінің 352,353-баптарында көзделген жауапкершілік жөнінде ескертеді. Аудармашының бұл туралы қолхаты сот отырысының хаттамасына қоса тіркеледі. Аудармашы сотқа келуден немесе өз міндеттерін орындаудың жалтарған жағдайда оған әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жаза белгіленуі мүмкін.
ҚР АІЖК-ң 182-бабының ережелері сурдоаудармашылар, яғни саңырау, сақтау адамдар қолданатын белгілерді аударатын тұлғаларғада қатысты қолданылады.
Куәларды сот отырысы залынан шығару. Келген кужар сот отырысы залынан шығарылады. Куәларды шығарғанға дейін оларға сот мәжілісі залына көрсетулер (түсініктемелер), беру үшін бір бірден шақырылатындығы түсіндіріледі. Кужарды шығару куәнің жауаптарының “қол сұғылмайтындығын” қамтамасыз ету үшін, іске қатысушы тұлғалардың түсініктемелерінің және басқа ақпараттардың куәлерге әсер етуі нәтижесінде олардын жауаптарының мазмұнының “деформациялануын” болғызбау үшін жүзеге асырылады. Төрағаның етуші жауап алынған куәлардың жауап алынбаған кужармен сөйлеспеуіне шаралар қолданады.
Сот құрамын жария ету және қарсылық білдіру құқығын түсіндіру. Сот құрамын жариялаған кезде судья өз фамилиясын, егер іс алқалы түрде қаралатын болса, басқа да судьялардың фамилиясын айтады. Сонынан сот отырысында қай судья торағалық етушінің міндетін атқаратыны айтылады. Одан әрі судья прокурор, сарапшы, маман, сот отырысының хатшысы, сот приставыретінде кімдердің қатысатының хабарланды және бұл кезде аталған әрбір қатысушының лауазымы айтылады. Одан кейін судья іске қатысушыларға қарсылық білдіру құқығы, әділетті сот шешімін шығарудың бір процессуалдық кепілдігі ретінде қарастырылады. Іске қатысушыларға қарсылық білдіру құқығы түсіндірілгендігі туралы сот мәжілісінің хаттамасына жазу еегізіледі.
«Қарсылық білдіру негіздеріне қаралып жатқан іске қатысты қарсылық білдірілген тұлғалардың объективтілігіне күмән келтіретін кез-келген мән жай жатқызылуы мүмкін. Қарсылық білдіру туралы сұрақты шешуі әрбір нақты істе сотқа берілген.
Қарсылық судьяға, прокурорға, сарапшыға, маманға аудармашыға, сот мәжілісінің хатшысына және сот приставына білдірілуі мүмкін.
Судьяға қарсылық білдіру негіздері АІЖК-ң 40-бабында көрсетілген. Егер судья:
- Осы істі мунын алдындағы қарау кезінде куә, сарапшы, маман, аудармашы, өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы ретінде қатысса.
- Іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінің біреуінің туысы болса.
- Істің нәтижесінде жеке тікелей немесе жанаша түрде мүдделі не оның әділдігіне негізді күмән тұғызатын өзге де мән жайлар болса, ол істі қарауға қатыса алмайды және оған қарсылық білдіруге тиіс.
Істі қарайтын соттың құрамына өзара туыс адамдар кіре алмайды.
АІЖК-де судьяның істі қарауға қайта қатысуына жол берілмейтіндігі туралы ереже бар. Сондықтан судьяның осы істі бұрын қарауға қатысуын судьяға қарсылық білдіруге тағы бір негіз деп санауымызға болады.
АІЖК-ң 40-бабының 1-бөлімінде көрсетілген қарсылық білдіру үшін негіздер прокурорға, сарапшыға, маманға, аудармашыға, сот отырысының хатшысына, сот приставына да қолданылады. Сонымен қатар олар келесі жағдайыларды іске қатыса алмайды:
- Егер ол іске қатысушы адамдарға немесе олардың екілдеріне қызмет жағынан немесе өзгедей тәуелді болса немесе тәуелділікте болып келсе;
- Ол тексеру жүргізіп, оның материалдары сотқа жүгінуге негіз болса, не осы азаматтық істі қарағанда қолдаланылса.
Ресей заңдары бойынша сонымен қатар осы негіздер бойынша іске қатысудан қоғамдық ұйымдардың және еңбек ұжымының өкілдеріде шеттетілуі мүмкін.
Прокурордың, сарапшының, маманның, аудармашының, сот отырысы хатшысының, сот приставының осы істі мұның алдында қараған кезде тиісінше прокурор, маман, сарапшы, аудармаша, сот отырысының хатшысы, сот приставы ретінде қатысуы оларға қарсылық білдіруге негіз болып табылмайды.
АІЖК-ң 40,41 баптарында аталған мән-жайлар болған кезде судья, прокурор, сарапшы, аудармашы, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы өздігінен бас тартуды мәлімдеуге міндетті. Сол негіздер бойынша іске қатысатын адамдар қарсылық білдірілетінің мәлімдеуі мүмкін.
Өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімденуге тиіс. Істі қарау барысында өздігінен бас тарту туралы мәлімдеме жасауға қарсы болу негіздері. Сотқа немесе өздігінен бас тартуды мәлімдейші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған жағдайда ғана беріледі.
Істі жеке дара, қараушы судьяға мәлімделген қарсылық білдіруді (өздігінен бас тартуды) сол соттың төрағасы немесе сол соттың басқа судьясы, олар болмаған жағдайда – жоғары тұрған сот судьясы қарайды.
Істі соттың алқалы құрамда қарауы кезінде судьялардың біреуі өздігінен бас тартуды (қарсылық білдіруді) мәлімдеген жағдайда сот іске қатысушы адамдардың пікірін тыңданды және егер ол түсініктеме бергісі келсе, қарсылық білдірілген судьяның пікірін тыңданды және қарсылық білдіру туралы мәселені қарсылық білдірілген судьяның қатысуынсыз шешеді. Қарсылық білдіруді жақтаған және оған қарсы дауыстар саны тең болған кезде судья қарсылық білдірілген болып есептеледі. Бірнеше судьяға немесе соттың бүкіл құрамына мәлімделген қарсылық білдіруді нақ сол сот толық құрамында жай көпшілік дауыспен шешеді.
Қарсылық білдіруді қабылдамай тастау немесе қанағаттандыру туралы ұйғарым шағым беруге, наразылық келтіруге жатпайды. Ұйғарымға келіспеушілік туралы дәлелдер апелляциялық немесе қадағалау шағымдарына, наразылық келтіруге енгізілуі мүмкін.
Прокурордың, сарапшының, маманның, қоғамдық үйым мен еңбек ұжымы өкілдерінің, аудармашының, сот отырысы хатшысының, сот орындаусының, сот приставының өздігінен бас тартуы (қарсылық білдірілуі) туралы мәселені істі қаралтын сот шешеді. Бұл сұрақ б-ша сот қарсылық білдіруді қанағаттандыру немесе одан бас тарту туралы ұйғарым шығарады.1
Қарсылық білдіру туралы мәлімдемені қанағат андырудың салдары АІЖК-ң 43-бабында айтылған.
Аудандақ немесе оған теңестірілген сотта істі жекедара қараушы судья қарсылық білдірген (өздігінен бас тартқан) жағдайда бұл істі сол сотта басқа судья қарайды. Егер іс қаралатын сотта судьяны ауыстыру мүмкін болмаса жоғарғы тұрған сот арқылы іс басқа аудандық, немесе оған теңестірілген сотқа беріледі.
Облыстық және оған теңестірілген сотта ҚР-ң жоғарғы сотында істі қарау кезінде судья өздігінен бас тартқан не қарсылық білдірген не соттын барлық құрамы қарсылық білдірген жағдайда, істі сол соттағы басқа судья немесе басқа құрамдағы судьялар қарайды.
Егер облыстық немесе оған теңестірілген сотта өздігінен бас тарту немесе қарсылықтар білдіру қанағаттандырылғаннан кейін не АІЖК-ң 39-бабында аталған себептермен осы істі қарау үшін соттың жаңа құрамын құру мүмкін болмаса облыстық немесе оған теңестірілген сот іс бойынша тараптар болса, ол қаралатын сот ұйғарымы үшін іс ҚР жоғарғы сотына берілуге тиіс.
Судьяларға қарсылық білдіру институты азаматтық істерді дұрыс шешудің бір талабы ретінде судьялардың объективтілігін қамтамасыз етеді. Процеске қатысушылардың және сот мәжілісі залына қатысушылардың судьяның бейтаратылығына сенімдерін қалыптастырады, соттың беделін көтереді.1
Іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру. Төрағалып етуші іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін, соның ішінде тараптарға дауды шешу үшін аралық сотқа жеріну құқығын және осындай әрекеттің салдарларын түсіндіреді.
Олардың құқықтары мен міндеттері ҚР АІЖК-ң 47 бабында көзделген. Олар: іс материалдарымен танысуға олардан үзінділер жазып алуға және көмірмелер түсіндіруге қарсылықтарын мәлімдеуге, дәлелдеме табыс етуге және оларды зерттеуге қатысуға іске қатысушы басқа адамдарға, куәларға, сарапшілар мен мамандарға сұрақтар қоюға, өтініш жасауға, соның ішінде қосымша дәлелдеме талап ету туралы өтініш жасауға, сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге, сот процесі барысында тұындайтын барлық міселелер бойынша өз дәлелдерін келтіруге, іске қатысушы басқа тұлғалардың өтініштер мен дәлелдемелеріне қарсылық білдіруге, сот жарыссөздеріне қатысуға, сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған жазбаша ескертпелер беруге, соттың шешімі мен ұйғарышына шағымдануға азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдарда берілген басқа да іс жүргізу құқықтарын пайдалануға құқығы бар. Олар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға тиіс.