Ресурстарды оңтайлы пайдаланудың негізгі бағыттары

Мазмұны

 

1 Ұлттық  экономикадағы шикізат, отын-энергетикалық ресурстардың түсінігі мен маңызы

1.1Шикізат, отын – энергетикалық ресурстардың түсінігі

1.2Шикізат, отын – энергетикалық ресурстардың түсінігі

2 Ресурстарды  оңтайлы пайдаланудың негізгі  бағыттары

2.1 Шикізат  пен отын-энергетикалық ресурстарды  оңтайлы пайдаланудың негізгі  бағыттары

2.2 Материалдық-техникалық  жабдықтау және логистика

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Ұлттық экономикадағы шикізат, отын-энергетикалық ресурстардың түсінігі мен маңызы

 

1. Шикізат, отын – энергетикалық ресурстардың түсінігі

 

Барлық технологиялық процестің басты элементі – шикізат. Ол өнеркәсіптік өнім өндірісінде қолданылатын табиғи және синтетикалық жаратылған заттар.

Шикізат, материал, отын және энергия кәсіпорынның қалыпты жұмыс атқаруы мен жалпы мемлекет экономикасының негізі болып табылады. Мәселен Жапония үшін шикізат пен отын-энергетикалық ресурстармен (ОЭР) қамтамасыз ету – ең маңызды, бірінші кезектегі мәселе, өйткені Жапонияда шикізат пен отын-энергетикалық ресурстар жеткіліксіз. Шын мәнісінде Жапониядағы барлық қайта өңдеу өнеркәсіптері сырттан келетін шикізат пен отын негізінде жұмыс жасайды. Егерде қандай да бір себептің негізінен Жапонияға шикізат пен ОЭР тоқтатылатын болса, ол Жапония экономикасы үшін – апат. Осының салдарынан болар, жапондық тауарлар әлемдік нарықта анағұрлым сапалы және бәсекеге қабілетті, ал мемлекеттің өзі дайын және ғылыми сыйымдылықты өнім шығару жағынан қуатты экспорттық улеуетті болып келеді. Бұл процесс оның үздіксіз шикізат пен ОЭР-ды қажетті көлемде сатып алуына мүмкіндік береді.

Ресей бұл жағынан алғанда әлдеқайда ұтымды жағдайда. Оның иелігінде шикізат пен ОЭР қоры көп, сондықтан да олар тек қана ішкі қажеттілікті қамтамасыз етіп қана қоймай, оның бір бөлігін экспортқа шығарып та отырады.

Қазақстанға келетін болсақ, ол қуатты жылу-энергетикалық кешенге ие. Жылу-энергетикалық кешен дегеніміз ОЭР қазып алу мен алғашқы өңдеуді қамтамасыз ететін, оларды қайта түрлендіретін және тұтынушыларға қажетті пайдалану формасында жеткізетін кәсіпорындар, құрылғылар жиынтығы.

Сондықтан, материалдық ресурстар - өндіріс процесінде қолданылатын еңбек құралдары, яғни негізгі және көмекші материалдар, жартылай фабрикаттар және қосалқы бұйымдар, технологиялық қажеттілікті қанағаттандыратын отын мен энергия.

Материалдық ресурстардың мәнін, құрамы мен жіктелуін анықтау үшін, алдымен оны оңтайлы және тиімді пайдаланудың өзекті проблемаларын айқындайтын бірқатар теориялық және әдістемелік аспектісін қарастырайық.

Материалдық ресурстарды рационалды және тиімді пайдалану ұғымдарын біріктіріп қарастыруға болмайды.

Материалдық ресурстарды тиімді пайдалану қоғамдық өндірістің материалдық шығынын қысқартуға және әртүрлі ысырапты болдырмауға бағытталған санамен жүзеге асырылатын шаралар жүйесі.

Үнемдеу категориясы ұқыптылық категориясына қарағанда құбылыстың өлшенетін, сандық жағын көрсетеді. Ұқыптылық үнемділікке қол жеткізудің құралы немесе әдісі болып табылады. Демек, материалдық ресурстарды үнемдеу дегеніміз өнімнің берілген сапалық деңгейін қамтамасыз ету барысында немесе оны жақсарту барысында, әлеуметтік және экологиялық талаптарды сақтай отырып, өнімнің бір данасына немесе көлеміне жұмсалатын материалдық шығынды қысқарту. 

Материалдық ресурстарды рационалды пайдалану оларды жетілдіруді және оларды өндіру мен өңдеудің жаңа жолдарын қарастырады.  Материалдық ресурстарды рационалды пайдалану өнімнің тұтыну қасиетін, өндіру мен пайдаланудың технико-экономикалық және ұйымдастырушылық деңгейін анағұрлым толық пайдалануға және арттыруға бағытталған шаралар кешені. Материалды пайдалануды оңтайландыру процесі көп жағдайда халық шаруашылығы мен сарааралық шараларға, кейбір жағдайда салалық және ішкі өндірістік деңгейге негізделген.

Демек, материалдық ресурстарды оңтайлы пайдалану дегеніміз – халық шаруашылығы тұрғысынан алғанда мақсатты бағытталған, материалдық ресурстардың барлық пайдалы құраушыларын максималды пайдалану. Ол міндетті түрде өнімнің материал сыйымдылығын төмендетумен байланысты емес, бірақ ол үнемі қоғамдық еңбек жиынтығының шығынын үнемдеуді және оның тиімділігін арттыруын білдіреді.

Материалдық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру жеке кәсіпорынның, сондай-ақ жалпы мемлекеттің экономикасы үшін маңызы зор.

Шаруашылықтың қазіргі жағдайында кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуіне материалдық ресурстарды үнемді және оңтайлы пайдалану қалай әсер етеді? Материалдық ресурстарды үнемдеу мен өндіріс тиімділігін арттыру арасындағы өзара байланысты қарастырайық. Экономикалық тиімділіктің алғашқы белгісі болып жоғары сапалы өнімнің бір данасына кеткен шығынды минимизациялау, максималды пайда табу саналса, ал пайданың артуының негізгі көзі болып сату көлемінің өсуі мен өндіріс пен сату шығындарының төмендеуі саналады. Халық шаруашылығының көптеген салаларында және өнеркәсіп кешенінің сату мен өндіріс шығынының құрылымында материалдық шығындардың үлесі әлдеқайда көп. Сондықтан материалдық ресурстарды үнемдеу – шығынды төмендетудің негізгі көзі болғандықтан, өндіріс рентабелдігі мен пайданы арттырудың маңызды бөлігі.

Басқаша тұрғыдан алғанда - өнімнің бәсеке қабілеттілігі. Бір жағынан алғанда, өнімнің бәсеке қабілеттілігі оның сапасы мен шығын негізінде қалыптасқан құнына байланысты. Екінші жағынан, соңғы жылдары экологиялық проблемалар шиеленісе түсуде, яғни қоршаған ортаны қорғау мен ресурстарды жинақтау сұрақтары басым болып тұр. Сондықтан, өнімнің бәсеке қабілеттілік деңгейі материал сыйымдылық, матеалл сыйымдылық, энерго сыйымдылық, экологиялық қауіпсіздікті және өндірістің басқа да ресурс сыйымдылық көрсеткішін қамтамасыз ету сияқты әсер ететін факторлардың жиынтығынан тұрады.

Экономикада материалдық ресурстардың абсолюттік және салыстырмалы шектеулері де қолданылады. Ресурстардың салыстырмалы шектелуі оларды тұтыну қарқынының өсуінің, оның өндірісі мен ұдайы өндірісінің өсу қарқынынан артуымен байланысты. Материалдық ресурстардың бірқатар бөлігі қайтып қалпына келмейтін көздерден келіп түседі. Бұл қазіргі уақыттағы шикізатты қазып алу мен пайдаға асыру әдістері кезіндегі шикізаттың дәстүрлі түрлерінің тозуына, сондай-ақ, қоршаған ортаны ластау көлемімен де байланысты. 

Сондықтан да, қазіргі уақытта еліміздің экономикасы үшін шикізат пен ОЭР маңызы мынада:

• елімізді өзіндік шикізат пен ОЭР-мен қамтамасыз ету – мемлекеттің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етеді және мемлекет экономикасының қалыпты жұмыс жасауы мен дамуына қажетті жағдай жасайды;
• материалдық, соның ішінде шикізат пен ОЭР өндіріс шығыны мен өнеркәсіптік өнімді сатуда үлестері зор болғандықтан, оларды оңтайлы пайдалану, өнімнің бір данасының өзіндік құнын төмендедетеді, сәйкесінше оның сатылу бағасын төмендетіп, бәсеке қабілеттілігін арттырады;
• бұл ресурстарды экспортқа шығару, өкінішке орай, шетел валютасын алудың негізгі көзі;
• шикізат пен ОЭР – ауыр индустрия салалары мен ұдайы өндіріс процесін дамытудың негізгі көзі.

 

 

1.2  Шикізат, отын-энергетикалық ресурстар түсінігі мен жіктелуі

 

Халық шаруашылық кешенінде қолданылатын барлық материалдық ресурстар шикізаттық және отын-энергетикалық болып жіктеледі.

Шикізаттық ресурстар дегеніміз мемлекеттегі бар әртүрлі өндіріске тікелей қажетті  еңбек затының жиынтығы.

Шикізат (шикі материал) дегеніміз оны қазып алу мен өндірісіне еңбек жұмсалатын, өңдеу кезінде өзінің натуралдық формасын өзгертетін, яғни жаңа сапалық қасиеттерге ие болатын әртүрлі еңбек заты.

Шикізатқа көбінесе қазбалы өнеркәсіптік (руда, мұнай, көмір және т.б.) және ауылшаруашылық (бидай, картоп, қызылша және т.б.) өнімдер жатады.

Шикізаттық ресурстар әртүрлі белгілері бойынша жіктеледі:

• Өнімді дайындауға қатысу сипаты бойынша, яғни өнімді жасаудағы атқаратын қызметіне байланысты: негізгі және қосалқы. Шикізаттың негізгі түріне дайын өнімді жасауға және оның негізгі мазмұнын құрайтын еңбек материалдары жатса, ал қосалқы түріне өндіріске қызмет көрсету процесінде тұтынылатын немесе негізгі материалдарға олардың сыртқы пішіні мен кейбір қасиеттерін өзгерту үшін қосылатын материалдар жатады.
• Еңбек шығынының мөлшері мен сипатына байланысты шикізаттар біріншілік және екіншілік болып жіктеледі. Біріншілікке - өндіріс процесіне бірінші рет қатысып тұрған шикізаттар жатса, ал екіншілік шикізатқа бастапқы шикізат ретінде өндірісте қайта қолданылатын өндіріс пен тұтыну қалдықтары жатады.
• Пайда болу белгісіне байланысты шикізаттар өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық болып бөлінеді. Өнеркәсіптік: қазбалы және өндеу өнеркәсіптік шикізаттар болып жіктеледі. Ауыл шаруашылық шикізаттар – бұл ауыл шаруашылық салаларының өнімдері мен ауыл шаруашылық шикізаттарын өңдеу нәтижесінде алынған өңдеу өнеркәсібі салаларының өнімдері.
• Шикізаттың пайда болу сипатына байланысты минералды, органикалық және химиялық болып жіктеледі. Минералды шикізаттың оның басқа түрлерінен ерекшелігі, орны толтырылмайды және жер бетінде және оның қойнауында бірқалыпсыз орналасуында.
• Шикізаттың ұдайы өндірілу дәрежесіне байланысты ұдайы өндірілмейтін және ұдайы өндірілетін (бұл көп жағдайда табиғи ресурстармен байланысты) болып бөлінеді.

Барлық шикізаттық ресурстар сапалық белгісіне байланысты келесі түрлерге жіктеледі:

• құрамындағы негізгі пайдалы компоненттеріне;
• тереңдікте жатуына;
• сортына;
• талшықтардың ұзындығы мен мықтылығына;
• тұқымына және т.б.

Шикізаттың сапалық сипаттамасы қолданылатын техниканың, жабдықтың, технологияның, өндіріс көлемінің, өнімнің бәсеке қабілеттілігінің, яғни өндірістің барлық технико-экономикалық көрсеткіштерін анықтайды, сәйкесінше өндірістің тиімділік деңгейіне әсерін тигізеді.

Материал дегеніміз – алдын ала өңдеудің бір немесе бірнеше кезеңінен өткен және дайын өнімді шығару процесінде ары қарай өңделетін еңбек өнімі. Материалдарға материалдық ресурстың құрамдас элементі ретінде оларды алу мен өндіру үшін қазып алу және өңдеу салаларында шығындалған еңбек заттары жатады.

Отын мен электроэнергия материалдық ресурстың ерекше түрі болып саналады.

Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты отын қосалқы шикізатқа жатады, бірақ экономикадағы маңыздылығы жағынан ол жеке топ болып бөлінеді. Отын технологиялық шикізат ретінде дайын өнімнің өндіріс процесіне жылу энергиясы түрінде қолданылады.

Электороэнергияны жеке элемент түрінде бөлуге еңбек құралы ретінде (электоросварка, электроұшқындық өңдеу, лазер сәулелері) оның еңбек затына технологиялық пайдалануы мен тікелей әсері себеп болды.

Отын-энергетикалық ресурстарды (ОЭР) әлеуетті және нақты деп бөлеміз.

Әлеуетті ОЭР дегеніміз -  қандай да бір экономикалық аудан, жалпы мемлекет иелігіндегі отынның барлық түрлері мен энергия қорының көлемі.

Нақты ОЭР жалпы мағынада – мемлекет экономикасында қолданылатын энергияның барлық түрінің жиынтығы.

ОЭР жеке мағынада қарастырсақ, ол:

• табиғи ОЭР (табиғи отын) – көмір, торф, табиғи және пайдалы газ, жерасты газданудан жиналған газ, ағаш; отынның табиғи көзі – күн, жерасты буы.
• отынды өңдеу өнімдері – кокс, брикеттер, мұнай өнімдері, жасанды газдар, байытылған көмір және т.б.
• екілік энергетикалық ресурстар, олар көбінесе технологиялық процесс – отын қалдықтары, жанғыш және ыстық газдар, өңделген газ, өндіріс өнімінің физикалық жылуы және т.б. негізінде алынады.

Экономикалық тұрғыдан алғанда халық шаруашылығында қолданылатын шикізаттың барлық түрі екі топқа бөлінеді:

I - өнеркәсіптік шикізат, өнеркәсіпте  қазылып алынады, өңделеді және  ауыр индустрияда қолданылады;

II – ауыл шаруашылық шикізат, ауыл шаруашылығының салаларында  өндіріледі және жеңіл және  тамақ өнеркәсібінде қолданылады.

Өнеркәсіптік шикізат өз кезегінде екі топқа бөлінеді:

• минералды шикізат, яғни жер қойнауынан алынатын шикізат;
• жасанды шикізат, яғни жасанды жолмен алынатын шикізаттар мен материалдар.

Табиғи шикізаттың көптеген топтары минералды болып келеді. Ол өнеркәсіптің минералды-шикізаттық базасын құрайды және оның қара және түсті металлургия, жылу, электроэнергетика және басқа да салаларының дамуын анықтайды.

Материалдық шығын дегеніміз өндіріс процесінде қолданылған материалдық ресурстардың көлемі. Статистикада өнімнің өзіндік құнын құрайтын материалдық шығындардың құрамына мынадай элементтер жатқызылады: қалдықтарды алып тастағандағы шикізаттар мен негізгі материалдар, сатып алынған бұйымдар мен жартылай фабрикаттар, қосалқы материалдар, отын мен энергия.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Ресурстарды оңтайлы пайдаланудың негізгі бағыттары

 

2.1 Шикізат пен отын-энергетикалық ресурстарды оңтайлы пайдаланудың негізгі бағыттары

 

Материалдық ресурстар өндірістің негізгі факторының бірі болып табылады. Олар шығарылатын өнімнің заттай құрамын қалыптастырады және өндіріс процесін қандай да бір дәрежеде қамтамасыз етеді. Ал шығарылған өнім қоғамның қажеттілігі мен тұтынысын қамтамасыз етеді. Сондықтан да қоғамның әл-ауқаты материалдық ресурстарды қалай пайдалануына, материалды тұтыну тұрғысынан өндіріс процесі қаншалықты тиімді әрекет етуіне байланысты. Шаруашылықтың экстенсивтіден интенсивті типіне ауысуы, кез келген мемлекеттің экономикасының алдына материалдық ресурстарды оңтайлы және тиімді пайдалану проблемасын қояды.

Шикізат пен отын-энергетикалық ресурстарды оңтайлы пайдаланудың негізгі бағыттарына мыналар жатады:

• жылу және отын-энергетикалық баланстың құрылымын жақсарту;
• шикізатты өнеркәсіптік кәсіпорындарда тікелей пайдалану үшін оларды анғұрлым мұқият және сапалы даярлау, өңдеу;
• шикізат пен отынды сақтау мен тасымалдауды дұрыс ұйымдастыру, сапасын төмендетпеу және ысырапқа жол бермеу;  
• шикізатты кешенді пайдалану;
• өндірісті химиялау;
• өндіріс қалдығын пайдалану;
• шикізатты екінші рет пайдалану.

Минералды және органикалық шикізаттың әр түрін өнеркәсіпте пайдалану, сәйкес дайындықты талап етеді. Өнеркәсіптің әр саласында шикізатты бірінші рет өңдеудің бірнеше түрі қолданылады.

Шикізатты бірінші рет өңдеудің негізгі түрлеріне мыналар жатады:

• шикізатты байыту (қара және түсті металлургия рудалары, коксохимиялық өндірістегі көмір);
• шикізатты алдын ала тазарту мен стандарттау (тоқыма өнеркәсібіндегі мақта, жүн);
• консервілеу (тамақ өнеркәсібіндегі ет, балық, жеміс-жидек, көкеніс);
• кептіру, ұстамдылығы (ағаш өңдеу өнеркәсібіндегі тақтайлар).

Байыту дегеніміз – өнімнің болашақта техникалық мүмкін және өңдеуге немесе пайдалануға жарамдысын сараптайтын шикізатты алғашқы өңдеу түрі. Байыту мыналарға мүмкіндік береді: