Бастауыш сынып мұғалімі

№67 гимназия

бастауыш сынып мұғалімі

Төкен Арай

 

 

 

Дүниетану сабақтарында оқушылардың  оқу-зерттеу іс-әркеттерін қалыптастыру

 

Тақырып бойынша алдымен педагог-ғалымдардың аламыш мәселеге қатысты көзқарастарына тоқталаталмақпын. Олай болса, жалпы оқытудың, яғни  өскелең ұрпақ бойына адамзат жинақтаған тәжірибелер мен білімдерді берудің тиімді әдіс-тәсілдеріннің қатарына жатқызып, оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда оқушылардың мұндай іс-әрекетін қалыптастырудың жолдарын іздестіріп, аталмыш іс-әрекеттің нәтижесі оқушылардың білімінің, икемдік-дағдыларының қалыптасуымен байланысты екенін көрсеткен педагогтардың бірі П.И. Пидкасистый. Ол өз еңбегінде оқушылардың өзіндік жұмыстары олардың танымдық  белсенділіктерін арттыруға бағытталып, ғылыми таным әдістері арқылы ұйымдастыру керек дейді. Және ол жұмыстардың түрлерін былай ажыратады:

- мұғалімнің жетекшілігімен оқулықтағы  берілген мәтінді оқып, түсіне  отырып, оқулықта көрсетілген әдістер  арқылы бақылау және тәжірибе  жасау, осының  нәтижесінде жаңа  білімдер жинақтау;

-мұғалімнің алдын-ала беретін  бағытынсыз оқушылардың өз бетімен  жинақтайтын білімдері: а) оқу  арқылы - шағын мақалалар мен басылымда  жариаланған мәліметтерді жинақтау  арқылы білімін толықтыру ә)  бақылау – тиісті тақырыпқа  байланысты заттар мен құбылыстарға  бақылау жасап, қорытынды жазу  б) тәжірибе  - өте қарапайым  және күрделі құрылғыларды қажет  ететін тәжірибелерді жүргізу.

Жоғарыда  көрсетілген білімді жинақтау тәсілдері  автордың  ойынша, оқушыларға ғылыми білімді, ғылыми зерттеу әдістерін  меңгеруіне үлкен қадам жасауға  алғы шарт бола алады, алғашында бұл  таным объектісі ретінде көрінсе, оқушы бұл білімді толық меңгергенде  оқушының танымдық  іс-әрекетінің құралы ретінде қалыптасады деген ой айтады. 

Бұл пікірге дәлел ретінде практикада оқушылардың оқу-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оң нәтижелерге куә болған педагогтар Т. Ивочкина және И. Ливерцтің жасаған қорытындысын ұсынамыз: «оқушылардың оқу–зерттеу іс-әрекетімен айналысуының алғышарттары ретінде ең алдымен оқушыларды  оқу–зерттеу іс-әрекетінің мәнін түсініп, оқушыларға зерттеудің мақсаттары, міндеттері айқын болу керек, сонымен қатар оқушы зерттеуді өзінің дамуы, білімінің нақтылануына тиімді әсер ететіндігін сезіну керектігін айтады. Сондай ақ, оқушылардың оқу-зерттеу іс-әрекетін қалыптастыруда ынталандырудың маңызы зор, зерттеу жұмысын жүргізгендегі оқушылардың алған нәтижелері емес, сол нәтижеге жеткенше жүріп өткен кезең маңызды» - деп санайды. Сол кезеңнен өту барысында оқушылардың бойында келесі қабілеттер мен біліктер қалыптасып, дамиды деп есептейді:

• жаңалыққа деген құмарлық;
• өз бетімен жұмыс жасай алу;
• тиісті ақпарат көздерін тану;
• бір құбылыстың немесе заттың басқа қырынан қарай білу;
• жаңалықты өз бетімен түсіндіріп, дәлелдей білу;
• бұрын өзіне белгілі заңдылықтарды салыстыра отырып талдай білу;
• қарапайым эксперименттер жүргізу;
• бір зат немесе құбылысты жан-жағынан қарастыру;
• ғылыми әдістер мен тәсілдерді қолдана білу;
• мәселенің шешімі ретінде бірнеше жол табу, ең тиімдісін таңдап алу;
• өзін-өзі және зерттеу жұмысын бағалай білу.

Аталған авторлардың оқушылардың өздік  жұмысы қатарына жатқызып жүрген оқушылардың  іс-әрекеттерінің жүзеге асырылуы ғылымда  қалыптасқан зерттеу әдістерінің  қолайлы түрлерін пайдалану арқылы жүзеге асады және де жалпы түрде  педагогикада оқушылардың оқу-зерттеу  іс-әрекеттері деген терминмен беріледі. Және ол былайша анықталады – оқушылардың  қандай да бір өзекті мәселелерді  мұғалімнің көмегімен, ғылымның сол  мәселеге қолайлы әдістерін пайдалана  отырып атқаратын іс-әрекеттерінің  бір түрі. Бұл іс-әрекеттің нәтижесі:оқушылардың  өзіндік ізденіске деген дағдылары, белсенділіктері, жаңа білімді игеру, теориялық білімдерін практикада қолдана  алуы сияқты қабілетттері.

Ү.Б. Жексенбаева оқушылардың оқу-зерттеу  әрекетінің қалыптасуына оң нәтиже беретін  алғышарттарды атап, бастауыш мектеп оқушыларының оқу-зерттеу іс-әрекетін қалыптастыру дұрыс жолға қойылса, оң нәтиже беретіндігін атап көрсеткен.

Сабақта зерттеудің төменгі әдістері қолданылады:

• оқушының өз бетімен ойлануы;
• мәселе бойынша сұрақтар қою (не білемін?, не білгім келеді?);
• кітаптан оқу;
• интервью;
• талдау;
• интернет материалдарын пайдалану;
• объектіні бақылау;
• тәжірибе жасау;
• салыстыру.
• жинақтау.

Аталған әдістердің бәрі бір сабақта пайдаланылмайды. Тек тақырыпқа сай әдістер  ғана пайдаланылады. Ол үшін «Зерттеушінің картасы» ұсынылады.

Мысалы, 3 сыныптың дүниетану пәні бойынша  «Жануарлар әлемінің сан алуандылығы» тақырыбына төмендегі әдістерді қолдану ұсынылады.

Өз бетіңше ойлан!	Сұрақ қой!	Кітаптан оқы!	Талдау жаса!	Бақылау жаса!	Салыстыру

  Әр оқушы топта қай әдісті тиімді пайдаланды, қанда ақпарат алды ой түйіп, ортаға салады. Өзін-өзі бағалау, мұғалім тарапынан бағалау түрлері жүзеге асады.

Ал, осы 3 сыныпта «Ауа мен суды қорғау» тақырыбында өтетін сабақ жоспары бойынша оқушыларға төмендегі әдістерді пайдалану ұсынылады.

Олар:

Өз бетіңше ойлан!	Сұрақ қой!	Кітаптан оқы!	Талдау жаса!	Тәжірибе жаса!	Интернет материалдарын пайдалан!

Барлық  әдістермен жұмыс барысында мұғалім  жетекшілік етеді. Сабақ үстінде  оқушылардың интернет мүмкіндіктерін тікелей пайдаланатын мүмкіндіктері  болмаса, интернет материалын мұғалім  өзі даярлап, тек оқушыларға талдау үшін ұсынады. Барлық мәселелердің қорытындысын оқушылар өздері шығарып отырады.

Аталған сабақтар нәтижесінде оқушылардың  бойында өз біліміне баға беру, пікірін  дәлелді, сенімді айту, көргенін, оқығанын есте сақтау, сөйлеу қабілеттерінің артуы  байқалады.

Бастауыш  сынып дүниетану пәнінің бағдарламасы бойынша оқушылар зерттеу әдістерімен 3 сыныптың І жарты жылдығында танысады. Алайда біз осы уақытты күтіп отырудың маңызы шамалы. 1 сынып оқушыларды зерттеудің кейбір қарапайым эксперимент, қысқа мерзімді бақылау, кітаптан оқу, өз бетінше іздену сияқты әдістерін жүзеге асыра алады.

1 сынып дүниетану пәнінің базалық  мазмұны бойынша оқушылардың  дайындық деңгейіне қойылатын  талаптар өте жоғары, олардың  кейбіреуін атап айтсақ:

• жоспар бойынша табиғат құбылыстарын, өсімдіктерді, жануарларды бақылай алуы;
• өсімдіктің өсуі кезінде байқалатын сыртқы өзгерістерді суреттей;
• жыл мезгілдерінің аттарын және табиғаттағы маусымдық өзгерістерді ажырата алуы;
• табиғи нысандарды;
• табиғатқа бақылау жасау арқылы жыл, тәулік мезгілдерін, ауа райын;
• табиғатта өзін-өзі ұстаудың қарапайым ережелерін білуі тиіс.

Әрине, дүниетану сабақтары зерттеудің әдістерін қолдануды қарастырады. Бірақ, мұғалімдер көбіне зерттеудің әдістерін тиімді пайдалану жолдарын біле бермейді. Оқушы біліміне жоғарыда қойылған талаптарды қанағаттандыру үшін зерттеудің бақылау жасау, тәжірибе жасау, басқа адамдар пікірін тыңдау, сұрақ қою (интервью) әдістерін пайдалану жақсы нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Ал 2 сынып дүниетану сабақтарындағы тақырыптар тіпті қызықты болып  келеді. Оладың кейбіреуіне  тоқталсақ: «Адам өміріне не қажет?», «Адам және айналадағы дүние», «Көкжиек және көкжиек сызығы»,  «Ауа.Ауаның қасиеті»,  «Ауаның қасиеті», «Ауаның маңызы», «Су.Судың қасиеті», «Су-еріткіш», «Суда еритін және ерімейтін заттар», «Топырақ».

Берілген тақырыптар бойынша бақылау  жасау, тәжірибе сияқты пратикалық әдістерді пайдалана оытырып, сабақтың нәтижесінде біз оқушылардың жаңа материалды есте сақтау, өзара пікір алмасу, жаңа көзқарастардың пайда болуы сияқты нәтижелерге қол жеткіздік.

Ал 4 сыныпқа келетін болсақ, егер жыл сайын аталған әдістерді  сабақта қолданған болсақ, оқушылар қазіргі заман талабына сай өз бетімен оқу, жетелей отырып оқыту  сияқты нәтижеге қол жеткізеді деген  ойдамыз.

4 сынып  оқушылары үшін мысал ретінде «Жер – ғарыш денесі», «Ғарыш дегеніміз не?», «Күн – жарық пен жылудың көзі», «Жер - шар тәрізді дене», «Глобус – Жердің дәл үлгісі», «Қазақстанның ғарышжайы» тақырыптары бойынша оқушылар зертеудің жоғарыда көрсетілген барлық әдістерін пайдаланып, өз білімдерін толықтырады. Нәтижесінде, «Ғарышта», «Күн – адамға қуат береді», «Жер неге шар тәрізді?» тақырыптарында эсселер жазылды.

Соынмен қатар, оқушылардың жеке қызығушылықтарына  байланысты зерттеу жұмыстары да ұсынылып, мектепішілік, қалалық зерттеу  жұмыстары сайыстарына қатысты.

Біздің  мақсатымыз дүниетану сабақтарында оқушылардың қызығушылықтарын арттырып, материалды түсінікті әрі есте қалатындай етіп беру үшін зерттеу әдістерін  қолдану болып табылғандықтан, оқушыларды алдағы уақытта ауқымды зерттеу  жұмыстарын жүргізуге баулимыз деген  ойдамыз. Теориялық тұрғыдан біз көптеген ғалымдардың құнды пікірлерін ескере келе, бастауыш мектеп оқушыларының оқу-зерттеу іс-әрекетінің нәтижесін төмендегідей болжаған едік:

1. Жаңа білім жинақтайды.
2. Танымдық белсенділіктері артады.
3. Өз бетімен жұмыс істеуге дағдыланады.
4. Таным әдістерін меңгереді.
5. Ойлауда логикалық бірізділікті сақтайды.
6. Өзінің ойын нақты, түсінікті жеткізе алады.
7. Шығармашылық қабілеті дамиды.
8. Алған білімдері негізді болады.
9. Өздеріне, өз білімдеріне қатысты сенімділік пайда болады.

Ал осы  аталған мәселелердің   тәжірибедегі көрінісіне тоқталатын болсақ:

Оқушылар  сабақтардың соңында жасаған  рефлексия сәтінде төмендегідей ойлармен бөлісті:

Мысалы, Бектурова Арай сабақ барысында  заттарды бақылауды үйренгендігін  айтса, Мұса Әсет болса, кез-келген нәрсе  туралы әр оқушы өзі ізденіп, білуге болатындығына көз жеткіздім  деген.

Сонынмен  қатар, білімділік жағына келсек, кей  оқушылар «Пингвин - құс», «өрмекшілердің 8 аяғы болады», «кит балық болғанымен өкпе арқылы дем алады», «ең ұзақ өмір сүретін ағаш  - секвоя», т.с.с  қорытындығы келіп жатты.

Қорыта айтқанда, күнделікті сабақта, сабақ тақырыбына сәйкес зерттеудің тиімді әдістері таңдалса, дүниетану  сабақтары оқушылар үшін танымдық деңгейі  жоғары, әрі қызықты сабақ болады.

Жоғарыда  аталаған жұмыстарды жүргізе отырып, дүниетану сабақтары қызықты әрі танымдық деңгейі жоғары болып өтіп жатты. Сонымен қатар, оқушыға өз бетімен жұмыс істеуге, ізденуге, талдау жасауға, пікір таластыруға, өз пікірін еркін айтуға  үлкен мүмкіндік туғызды.