Атмосфералық ауаны қорғау туралы Қазақстан Республикасының заңдары және Батыс Қазақстан облысының з

        Атмосфера табиғи және жасанды (антропогендік) жолмен ластанады.

        Табиғи ластану. Атмосферада үнемі белгілі мөлшерде  шаң болады. Шаң табиғатта жүретін табиғи процестер нәтижесінде түзіледі.

    Шаңның үш түрі болады: минералдық (органикалық емес ), органикалық және космостық.Тау жыныстарының үгітілуі мен бұзылуы, вулкандар атқылауы, орман, дала,тофтардың өртенуі, теңіз беттерінен судың булануы шаңнын түзілуіне себеп болады.Органикалық шаң ауада аэропланктондар- бактериалар, саңырауқұлақтардың спорлары мен өсімдіктердің тозаңдары тағы басқа түрінде және өсімдіктер мен жануарлардың ыдырауашу, шіру өнімдері түрінде болады.Космостық шаң жанған метеориттердің қалдықтардына түзіледі. Табиғи ластанудың бір түрі космостық шаң атмосферадағы жанған метеориттер қалдықтарына түзіледі, 1 жыл ішінде оның мөлшері 2-5 млн тоннаға дейін жетеді. Табиғи шаң жер атмосферасының негізгі құрам бөлігі болып табылады.  

  Табиғи шаң бөлшектері органиқалық немесе бейорганикалық болуы мүмкін, олардың радиосы шамамен 10^-3-10^-4  см болады және топырақ пен тау жыныстарының үгітілуі, вулкан атқылауы, орман, дала,торфтардың өртенуі немесе су беттерінен булану нәтежисенде түзілуі мүмкін.

  Атмосфераның төменгі қабаттарындағы шаң сусыз шөл далалардан пайда болады немесе аэропланктондар- бактияры, өсімдік спорлары, саңырауқұлақтар, өсімдіктер мен жануардың қалдықтарының шіру, ыдырау өнімдерінен түзіледі.

    Мұхит үстіндегі  ауа атмосферасында магний, натрий, кальций тұздардың майда кристаллдары  болады, олар су шашырандылар  ауада құрғап қалғанда түзіледі. Әдетте табиғи жолмен ластану  биогеоценоздар мен онда тіршілік ететіңн организмдер үшін аса көп зиян келтірмейді.

    Атмосфералық  шаң Жер бетіндег жүретін кейбір процесстер үшін белгілі роль атқарады. Ол су буларының конденсациялануы үшін, олай болса жауын- шашының түзілуіне әсер етеді. Бұнымен қатар күн радияцасынсіңіріп тірі организмдерді күннің зиянды сәулелерінен қорғайды. Академик В.И. Врнадский атмосфералық ауа планетамыздың химиясында маңызды роль атқарады деп жазды.

   Жер бетіндегі  заттардың биологиялық ыдырауы,  оның ішіндегі топырақ бактерияларының  тіршілігі күкіртсутек, аммиак, көмірсутектер, азот, көміртек оксидтерінің орасан зор мөлшерінің түзіліне әкеліп соғады.

    Жасанды  ластану. Атмосфераны ластаушылардың ең негізгілері транспорт түрлері, әсіресе автомобильдердің жанармайларының жану өнімдері болып табылады. Француз ғалымы Ж. Детридің есептеулері бойынша, автомобильдерден бөлінген газдардың құрамында көмірқышқыл газы -9%, көміртек оксидтері-4 көміртекті -0,5% оттек -4 % сутек-2%  альдегидтер -0,004, азот оксидтері-0,06% күкірет оксидтері -0,006% барлығы 200 ге жақын компонентер бар екенің анықтады. Қоршаған ортаға көміртек, күкірт және азот оксидтерімен бірге бензиннің құрамына кіретін кацерогенді заттар, мысалы 3,4 – бензопирен мен қорғасын өте зиянды әсер етеді.

    Атмосфераға  транспорттардан бөлінген газдардың  құрамында 25-27 қорғасын болатыны анықталған. Және оның 40 диометрі 5мкм ге дейін болатындықтанауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бірге адам организмне түсетіндігі белгілі болды.Қазірге кезде бүкіл әлемде шамамен 500 млн аса автомобиль жүріп тұрса, үлкен қалалардағы атмосфералық ауаның тазалығын сақтау адамзат үшін қаншалықты маңызды екенің түсінікті. Мысал , Лос-Анджелес қаласының ауасын үнемі 2,5 млн автомобиль, Парижде-90 мың, т.с.с. ластайды. Ал әрбір мың автомобильден күнінен ауаға 3000 кг көміртек оксидтері, т.с.с.  оттынын толық емес жану өнімдері бөлінеді.

  Бұл физико- химиялық қоспалар тыныс алу кезінде адам мен жануарларға аса зиянды болып табылады.  

        Ауа бассейнін күкіртті газбен және шаңмен ластаушы жылу электр станциялары. Қуаты орташа жылу электр станциясы бір сағатта 80 т көмір жағып, атмосфераға шамамен 5 т күкіртті ангидрид және 16-17 т күл бөледі.Атмосфералық ауаның тазалығына үлкен әсер ететін жағылатын отынның сапасы,жағу әдістері,газ тазартқыш қондырғылар мен қалдық бөлетін трубалардың биіктігі.ЖЭС газға көшіру зиянды қалдықтар мөлшерін біршама азайтады.

   Зиянды гадарды  авияциялық транспорт та бөледі.Ж.детридің  есептеулері бойынша, реактивтері  самолеттер ұшу кезінде бір  сағатта 0,7 кг –м³ альдегидтер,6,5 кг көміртек оксиді, 1,7 кг көміт сутектер 4,3 кг азот оксидттері, 6,3 кг-м³ қатты бөлшектер бөледі екен.

   Атлант мұхиты  арқылы қшып өтетін бір реактивті  самолет, 8 сағат ұшу кезінде осы  уақытта 25 мың га жердің орманы бөлетін оттекті жұмсайды екен.

   Атмосфераны антропогенді  ластану жолдары жылу энергетикасы, мұнай, газ өндеу өнеркәсіптері, транспорт, термоядролық қаруларды сынау, тағы басқа арқылы жүреду.Бұларың әр қайсысы құрамы ондаған мың компонеттерден тұратын түрлі қоспаларды атмосфераға бөліп шығарады.Ауа кеңістігін  ластайтын қосылыстар көміртек оксидтері, күкірт пен азот қосылыстары, көмірсутектер мен  өндірістік шаң тозан.1 жыл ішінде атмосфераға 200 млн тонна көміртек оксиді     (СО), 20 млрд тонна көмірқышқыл газы,150 млн тонна күкірт оксиді, 53 млн тонна азот оксидтері, 50 млн тонна түрлі көмірсутектер бөлінеді. Биосфераның ауыр металдармен ластануы-ғылыми техникалық прогресстің аса маңызды проблемаларының бірі болып отыр. Кейбір есептеулер бойынша бүкіл адамзат қоғамы кезеңінде 20 млрд тонна темір өндірілген болса, оның түрлі техника, құрал жапдықтар, қондырғыладағы мөлшірі 6 млрд тонно ғана, олай болса 14млрд тонна темір қоршаған ортаға таралып, ластап отыр деуге болады. Бұдан басқа жыл сайын өндірілген сынап пен қорғасынның 80-90% биосфераға таралған. көмір жанған кезде күл және түрлі газдармен бірге қоршаған ортаға таралатын кейбір элементтердің мөлшері олардың өндірілген мөлшерінен де асып түседі. мысалы, магний – 1,5 есе, молибден – 3 есе, мышьяк – 7 есе уран, титан – 10 есе, аллюминий, иод, кобальт – 15 есе, сынап – 50 есе, литий, ванадий, стронций, берилий, цезий, - 100 деген есе, геллий мен германий – мыңдаған есе, иттрий – 10 мыңдаған есе, т.с.с.

   Ауаның ластануы  адамның денсаулығына, экожүйелердің  қалыпты жұмыс істеуіне, т.с.с.  көптеген организмдерге зиянды  әсерін тигізеді.

    Ауа бассейнінің мөлдірлігінің өзгеруіне атмосферадағы көмірқышқыл ғазының үлкен әсері бар. Жыл сайын атмосферадағы оның мөлшері 0,4 % артып отыр, қазіргі атмосферадағы көмірқышқыл газының мөлшері 0,032 %. Кейбір есептеулер бойынша атмосфепадағы көмірқышқыл ғазының мөлшері әр 23 жыл сайын 2 еселеніп отырады. Көмірқышқыл газы инфрақызыл сәулені – жылу сәулесін сіңіреді, оның мөлшері белгілі бір концентрацияға жеткенде қоршаңан ортадағы жалпы температураның жоғарылауына әкеліп соғуы мүмкін. Атмосферадағы озонның мөлшері  (көлем бойынша) 2х10 %, бірақ ол Жер бетін күн радиациясынан қорғап тұрады және бактерицидтік қасиеті бар.

  Атмосфераның  күкіртті  қосылыстармен ластануы қазіргі  таңдағы аса маңызды проблемалардың  бірі болып отыр. Күкірт атмосфераға  5000 жылдан астам уақыт бойы бөлініп отыр. Күкірт оксидтері өсімдіктерге, жануарлар мен адам организміне зиянды әсер етеді. Атмосферада күкірт (IV) оксиді күкірт (VI) оксидіне дейің тотығады да, су буларымен қосылып, күкірт қышқылына айналады. Күкірт қышқылы атмосфералық жауын шашынмен бірге қышқыл жаңбыр  түрінде жерге жауады. Қышқыл  жаңбырлар су экожүйелеріне зиянді әсерін тигізеді, ағаштар мен ауыл шаруашылық дақылдарының өсуін тежейді, сөйтіп үлкен экономикалық шығын келтіреді. Атмосфераға бөлінген ауыр металдар заттардың табиғи айналымына қосылады. Олардың су мен топырақта көп мөлшерде жиналақталуы тіршілікке үлкен зиян келтіреді. Мышьяк пен хром рак ауруларының тууына себеп болады. Ал селенмен уланған организм өлімге ұшырайды.

     Атмосфераның радиоактивті заттармен ластануы

  Атмосфераның радиоактивті ластануы нәтижесінде радиоцмялық әсер ету байкалатын болғандықтан өте қауіпті болып саналады. Радиоциялық әсер – радиоактивті заттардан бөлінетін радиоактивті сәулелелдің әсері. Бұл сәулелер кейбір химиялық элементердің атом ядроларының ыдырауы кезінде сыртқы ортаға бөлінеді. Бөлінген радиоактивті сәулелер адам организмінің тірі тканьдері арқылы өтіп, биологиялық процесстерді бұзып, организмде түрлеше физикалық, химиялық және физиологиялық, ең соңында патологиялық өзгерістер түғызады.

     Радиоциялық  әселердің шығу көздері баршаға  мәлім, қарапайым қосмостық сәулелердін  бастап, экологиялық катастрофалар  болып табылатын ятролық қаруларды  сынау, атом ядролық станциялардағы  авариялар, т.с.с. Көптеген елдерде  ядролық қкруды сынау жұмыстарының жүргізілуіне байланысты ядролық өндірістің, атом-электр станцияларының дамуына байланысты атмосферада жасанды радиоактивтілік көздері пайда болды.

  Радиоактивті элементерді  өндіру мен атом қондырғыларын,  двигательдерін іске қосу жұмыстары кезіде атмосфераға өте қауіпті радиоактивті заттар бөлінуі мүмкін. ралиоактивті заттар атмосферада тозаң, не аэрозоль түрінде болады, олардың азғандай дозасының өзі адамның нерв системасы, жыныс бездері, асқорыту, тыныс алу органдары, қалқанша без бен гипофиз қызметіне зиянды әсер етеді.

  атмосфера радиоактивті  заттармен әсірісе, атом және  сутекті бомбалардың жарылуы  кезінде ластанады. Атом  жарылысы  кезінде түзілген изотоптардың  жартылай кезіндері түрліше. Әсіресе,  стронций-90 ( жартылай ыдырау кезеңі 25 жыл) мен цезий -137  (жартылай ыдырау кезеңі 33 жыл ) өте қауіпті.

  Радиоактивті изотоптар  өсімдіктердің қклдықткры, жануалардың  қалдық өнімдері арқылы да  таралады. Олардың тасымалдуында  қоректік тізбектер де біршама  роль атқарады. Судағы изотоптар өсімдіктерге сіңіріліп, олармен балықтар өоректеніп, балықтарды жыртқыш балықтар не қорекке пайдаланады, т.с.с.

   1945 жылы августа  Жапонияның Хиросима мен Нагосаки  қалаларында жаралған атом бомбалары ондаған мың адамдардың өмірін қиды, оның зардаптары әлі күнге дейін сақталуда.

   1963 жылы Москва  қаласында бейбітшілік сүйгіш  мемлекеттердің біразы бірігіп,  ядролық қаруды атмосферада, космос  сімге қкол қойды. Бұл келісімнің  адамдардың денсаулығын сақтау  мен бүкіл тіршілікті қорғауда  ұлкен маңызы бар.

   Атом энергиясын  кең масштабта қолдану нәтижесінде  атом өндірісінің қклдықтары  көбеюде. Енді осы қалдықтарды  зиянсыздандыру проблемасы да  туындап отыр. Бұл проблеманы  шешу жолдары турлі елдерде  түрліше жүзеге асуда. Мысалы, АҚШ мен Англия атом өндірісінің қалдықтарын Атлантика

мұхитына тастайды, Франция  ескі ткміржол туннельдеріні сақтайды, ал біздің елімізде жердің терең қабатына көміледі, бұл ең зиянсыз және тиімді жол болып саналады.

Атмосфераның  шумен ластануы

    Ғылым мен  техниканың қарқынды дамуы  кезеңінде атмосфераның шумен ластануы да бірқатар зардаптарын тигізуде.Деңгейі шамамен 90-120 децибел болатын шулар адамнын жүйке жүйесіне әсер етіп, есту органдырынын қызметін нашарлатып, тіпті кейбір жағдайларда жүйке-психикалық аурулардын пайда болуына себеп болады.Бұнымен қатар гипертония,асқазаннын  жарасы,  организмнін  эндокриндік системасынын  бұзылуы сияқты аурулардын пайда болуына, нерв клеткаларынын дегенерациялануына әкеп соғады.Үздіксіз қатты су әсерінен перифериялық қан тамырлары таралып, бұлшық еттер мен миға қаннын келіп жетуі қиындайды.Деңгейі 130 децибелден асатын шақыстикалық травмалар туғызады.

   Батыстын бірқатар  елдеерінде әскери айродромдар  маңындағы елді мекендер тұрғындарынын  үнемі ұшып тұратын реактивті  самолеттердін шуынан жүректін миокарды инфаркт, жыныс органдары қызметінін әлсіреуі сияқты аурулар жиелеген.Ал кенеттен болған қатты шу әсерінен жүректін тоқтап қалуы да байқалады.Жануарлардада, әсіресе үй құстарында жұмыртқалар салу, сиырдын сүт беру қабілеті төмендейтіні байқалған.

   Осыған байланысты  шудын әсерін төмендету үшін  біраз шаралыр жүзеге асырылады.Мысалы, үлкен қалаларда жасыл өсімдіктер  шудын деңгейін біршама төмендетеді.олар  түскен шу энергиясынын 20% жұтады.Бұнымен бірге щуды сіңіруші конструкцияларды, экрандар орнату сияқты шараларда атмосфераның шумен ластануынан қорғайды.

         1.3 Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары.

  Атмосфераның ластануы адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін әрқашан зиян.Түтіннің құрамындағы газдар қолайсіз метеорологиялық жағдайларда қалын улы тұмандардын түзілуіне әкеп соғады.  Тіпті кейбір  жағдайларда улы заттардын жинақталуы нәтижесінде адамдардың аса қауіпті ауруларымен өліміне себеп болады.Мысалы, Лос-Анджелес қаласында, Калифорнияда, Британ аралдарында, сол сияқты ФРГ мен бірқатар елдерде зиянды улы заттардын жоғары концентрациясынын атмосферада жинақталуы нәтижесіне смог деп аталатын қалын түмандар байқалды.

   Лондонда смогтар XIX ғасырдын санынан бастап- ақ белгілі болған.Әсіресе 1952 және 1956 жылдары болған смогтар елге үлкен зардаптарын тигізді.1952 жылдын 5-9 декабрь аралығында қаланың үстін қаптаған тұман жауып тұрған.Тұманнын құрамындағы зиянды қосылыстардың мөлшері ауада қалыптағы нормадан  5-6 есе көп болып,  12 сағаттан кейін көптеген адамдарда тыныс алу жолдарынын аурулары,  бас ауру , бас айналу, жөтел күшейген.Созылмалы бронхит ауруымен ауыратын адамдардын көпшілігі  смогтың әсерінен қазаға ұшыраған.Ұлыбритания астанасынын үстінде 1956 жылы январьда 96 сағат бойы жауып тұрған смог мыңдаған адамдардын ажалына себеп болған.1968 жылы Лондонда « Ауа тазалығы туралы заң» қабылданғаннан соң атмосфераның ластануы біршама азайған.

   Өндіріс орындарына  шыққан қалдықтар құрамында 140-қа  жуық зиянды заттар болған.Олардын  көпшілігі түссіз, иіссіз болып,  организмге бірден әсер ете қоймайды.Медициналық – санитарлық зерттеулер нәтижесінде адамның денсаулығына зиянды заттардың бірлесіп әсер етуі аса қауіп туғызатындағы белгілі болды.

   Ауаның ластануы  адамның жалпы жағдайын нашарлатып,жұмыс  қабілетін төмендетіп, жөтел, бас айналу, дыбыс жолдарын спазмаларын, өкпенің түрлі ауруларын, организмнің жалпы улануын туғызып, түрлі ауруларға қарсы тұра алу қабілетін төмендетеді.