Ұйымдағы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың тәртібі

 

Басқа да есептелген шығындар есебі

Басқа да есептелген шығындар есебі «Басқа да кредиторлық  борыштар мен есептелген шығындар»  деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шотта негізгі құралдарды жөндеуге арналған резервтер, өнеркәсіптің маусымдық салаларының шығындарын жабуға арналған және тағы да басқа жасалған резервтер сомаларының есебі жүргізіледі.

11-кесте

Басқа да кредиторлық  борыштар мен есептелген шығындар шоты бойынша жүргізілетін операциялар

 

№	Операциялардың  мазмұны	Дебеттелетін  шот	Кредиттелетін шот
1	Негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға алу бойынша  пайда болған борыш сомаға	122-126	683
2	Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құраддар үшін жал төлемі есеп айырысу шотынан  төленді	683	441
3	Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар мерзімі бітпей иесіне қайтарылды	683	122-126
4	Келімісшарт бойынша  ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі  құрал үшін есептелген жалгерлік  пайыз сомасы	831	684
5	Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құрал  үшін есептелген жалерлік пайыз сомасы есеп айырысу шотынан төленді	684	441
6	Жұмыскерлерге еңбек демалысы үшін төленетін ақыға  есептелген резерв сомасы	903, 913, 923	685

 

кестенің жалғасы

7	Жұмысшылар  мен қызметкерлерге еңбек демалыс  үшін есптелген сомадан ұсталатын  салық және зейнетақы қоры сомасы	685	639, 686
8	Негізгі құралдарды жөндеуге байланысты алдағы уақыт төлемдер резервтеріне есептелген сомасына	934	687
9	Науқандық шығындарға жасалған резерв сомалары	901-904	687
10	Құрылған резервтің  есебінен жасалған нақты шығындарына	687	201-208 441, 451, 671, 681, 639, т.б.
11	Жалға берілген негізгі құралдарға есептелген жалгерлік  төлем	937	687
12	Бұрынырақ төленген жалгерлік төлем сомасы есебіне есепке алынған сомасына	687	342
13	Жалға берушіге аударылған жалгерлік төлем	687	441
14	Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің толық  төленіп, қайтарған тауарының келісім  құнына	711	687
15	Қайтарылған тауарлардың  сату шегерімдерімен баға шегерімдеріне	687	712, 713
16	Есеп беруге тиісті адамардың, берген аванстық есебі  бойынша есептелген шығындар сомасы	811, 821	687
17	Есеп беруге тиісті адамардың, аванстық есебінде бекітілген сомасының мөлшеріндегі қарызын  шығысқа шығару	687	333

 

 

                      III -ТАРАУ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ АУДИТІ

3.1 Аудиторлық  тексерудің міндеті мен мақсаты

Аудиттің негізгі  мақсаты ұйымның бухгалтерлік есебін тексеру болғандықтан, оның ең негізгі  көзі болып бухгалтерлік құжаттар саналынады. Ақпарат көзі ретінде есеп кестелері ерекше орын алады, себебі қандай есеп болса да есеп көрсеткіштері есеп жасау үшін кестелер арқылы бір жүйеге келтіріледі. Өз кезегінде есеп көрсеткіштері кестелер арқылы бір жүйеге келтіріледі. Өз кезегінде есеп көрсеткіштері кестелердің топталған екі жақты жазу әдісін қолданып негізделген мәліметтер арқылы жасалынады.

Аудит жұмысы барысында бухгалтерлік есеп кестесінің алатын орны ерекше. Себебі, есеп көрсеткіштері кестелер арқылы жүйеге келтіріледі. Есеп кестелерінің түрі, мазмұны есеп формаларына сәйкес әр түрлі болады. Қазіргі кезде комьютерлік есеп жүргізу көп қолданылғанымен алғашқы есеп құжаттарын жүйеге келтіру үшін есеп кестелері, кітап, ведомость ретінде қолданылып отыр. Ондағы мақсат сол есеп кестелері арқылы бухгалтерлік есеп ақпаратын бір жүйеге келтіру, олардың мазмұн-мағынасын есеп жүргізу талабына сәйкес келтіру, сонымен қатар заң талабына сәйкес есеп ақпаратын топтау.

Сондай жүйеге келтірілген есеп кестелері отчет  жасауға, оперативтік анализ жасауға, әр жүйедегі информация көрсеткіштерінің арасындағы байланысты анықтауға тиімді есеп қүралы болады. Аудит барысында тиімді есеп кестелері үлкен қызмет көрсетеді. Дүрыс жүргізілген есеп кестелері арқылы аудиторлық тексеру жүргізіп қорытынды жасауға болады.

Аудит барысында алғашқы  есеп қүжатымен жүмыс істеу өте  күрделі. Себебі, есеп қүжаттары барлық информация көзі, қандай мөлімет болса  да, ол тек бухгалтерлік қүжат арқылы ғана дәлелденеді. Сол бухгалтерлік қүжаттарының өзінде көптеген түрлі  қателер жөне қылмыстық мақсатпен жөндеулер заңсыз жөндеу немесе санды жөндеу, қол қоюдың жасанды болуы, арифметикалық қате жіберілуі және сол сияқты көптеген кездейсоқ жағдайлар кездесуі мүмкін. Сондықтан, аудитор алғашқы есеп қүжатын тексеруде ерекше мүқият, ынталы, ерекше талаптанып қарауы қажет. Бухгалтер қүжаты тек қана сиямен немесе пастамен толтырылған болуы қажет.

 

Ақша операциясының  бухгалтерлік қүжаттары ерекше мүқияттылықпен толтырылады, онда қате жіберілген жағдайда ондай қүжаттарда түзету жасауға  болмайды. Ақша қүжаттары төртіп бойынша арнайы тіркеуден өткізіледі, сондықтан да бухгалтерлік қүжатта қате жіберілген болса ондай ақша қүжаттары жойылмай сақтауға алынуға тиісті. Ондай қүжаттарға «аннулированң деп қызыл сиямен жазылып сақтауға алынады. Касса операциясын жүргізу ережесі бойынша кіріс және шығыс касса ордерлерін үшінші қызметкер толтыруы қажет, оны әкім өз бүйрығымен анықтауы қажет. Касса ордерін толтыруға кассирдің де, аға бухгалтердің де қүқы жоқ.

Касса операциясында  қате немесе ондай фактілер касса  түгендеу, ревизия жасалған кезде анықталады. Ондағы қолданылатын ең сенімді тексеру әдісі — ол карама-қарсы қүжаттарды салыстыру өдісі. Мысалы, дүкенші кассаға нақты ақша өткізсе, кіріс касса ордері касса отчетына тіркеледі де, оның карточкасың ттіркеме үзіндісі дүкенші отчетына тіркеледі. Яғни кассир отчетымен дүкенші отчетының тіркеуінде бірдей сома көрсетілуі қажет. Немесе кассир банкіден чек кітапшпсымен нақты ақша алған болса, сол соманы банк выпискасымен (көшірмесімен) қарама-қарсы тексеріледі. Касса отчетында бір қүжат қайталануы да мүмкін (шығыс ордерлерінің немесе басқадай ақша шығыс қүжаттарының). Касса операциясын тексеруде касса ордерлерін тіркеу кітабын, касса кітабын, касса есебін мүқият тексеру қажет.

Материалдың алғашқы  бухгалтерлік есебін қүжаттау процесі де өте күрделі. Бұл тексеру, материалға жауапты жұмысшылар отчетын тексеру арқылы анықталады. Материалды кіріске алі есебінде алғашқы қүжаттарды тексеру үшін, жабдықтаушылармен есеп айырысу журнал-ордері арқылы тексеру ерекше орын алады. Себебі, материалды кіріске алу, ол ушін төлем жасау қарама-қарсы тексеру жолын қамтамасыз етеді. Материалды шығысқа шығару есебінің қүжаттарын тексеру, материалды кіріске алған цехтардағы есеп арқылы қарама -қарсы тексеріледі.

Ұйымдарда алғашқы  бухгалтерлік қүжаттар - есептеу кестелері болады. Оларды тексеру бухгалтерлік нормативтік қүжаттар арқылы жүргізіледі. Мысалы, жүмысшыларға еңбекақы төлемін есептеу немесе тауардың табиғи шығыс сомасын есептеу, өндірісте өндіріс өнімінің өзіндік қүнйн есептеу калькуляциясын тағы да басқа көптеген қүжаттар тексеріледі.

Қорыта келгенде, қандай алғашқы есеп қүжаты болмасын барлығы  мемлекеттік бухгалтерлік есеп жүргізу  заңының талабына сай болуы керек.

 

3.2 Ағымдағы  міндеттемелердің аудиті

Ағымдағы міндеттемеге банктың қысқа мерзімді несиелері қысқа мерзімді займдар және кәсіпорынның кредиторлық қарыздары жатады.

Банктың қысқа мерзімді несиесі бір жыл мерзімге беріледі. Қысқа мерзімді несиені алу мен қайтарумен баланысты есепті-несиелік операциялар 601 "Банктердің қарыздары", 602 "Банктен тыс мекемелердің қарыздары" және 603 "өзгелер" шотында жүргізіледі. Әрбір осы шоттарда субшот бар: "Қысқа мерзімді несиелер". Бүл шоттар пассивті, сальдо есепті кезеңнің басындағы қайтарылмаған қарыздар сомасын көрсетеді, Дт бойынша айналым-кредитті қайтаруға аударылмаған сома, Кт бойынша айналым-несиеге алған сома алынған несиелер сомасы корреспондецияда мынадай бөлімнің шоттарымен көсетіледі: 42, 43, 44, 64, 67. Қайтарылған несие сомасына 60 бөлімнің тиісті шоттары дебеттеледі.

Қысқа мерзімді несиелердің аналитикалық есебі несиенің банктің түрлері бойынша және жеке кредиторлар түрі бойынша жүргізіледі.

Овердрафт дегеніміз — субъектінің иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған кредиторлық қалдық. Ол қысқа мерзімді несие түрі.

602-шотта аналитикалық  есеп займ берушілер бойынша  несиені қайтару мерзімі бойынша  жүргізіледі.

Қысқа мерзімді займдар көп жағдайда векселге берілген коммерциялық несие түрінде және қарыз міндеттемесі түрінде берілетін партнерлік несие түрінде беріледі.

Аудитор баланста алынған қысқа мерзімді несиелер мен займдардың дүрыс көрсетілуін  тексере отырып мыналарды анықтау  керек:

- несие қандай  мақсатқа пайдаланды, осы мақсаттар  несиені алу келісім-шартына сәйкес келеді ме;

-   кәсіпорынның  басқармасы несие кепіддеме қүрамына  не кіргізді;

-   несиені  қайтару толықтылығы және уақыттылығы;

-   келісім-шартқа  сәйкес несие үшін пайызды  төлеу дүрыстығы;

-   басқа  кәсіпорыннан ссуда (займ) алу  зандылығы, сонымен қатар оны қайтару толықтылығы және уақыттьілығы;

- синтетикалық  және аналитикалық есепті жүргізу  дүрыстығы, жазулардың 60 бөлім шотымен  сәйкестігі.

Бухгалтерлік  баланстың "Ағымдағы міндеттемелер" бөлімінде "Үзақ мерзімді несиелердің  ағымдағы бөлігі" тарауында келтіріледі. Оны тексеру кезінде аудиторға үзақ мерзімді несиенің аналитикалық есебі мәліметі бойынша қарызды қайтару мерзімін және осы тарау бойынша соманың негізділігін анықтау қажет. Аудитор ағымдағы міндеттемелердің негізгі бөлігіне қүрайтын кредиторлық қарызды тексеруге үлкен көңіл бөлу керек.

Кредиторлық қарыз — бүл кәсіпорынның басқа занды түлғаларына немесе азаматтарына міндеттеме сомасы. Кредиторлық қарыз қалыптасу сипаты бойынша екіге бөлінеді: қалыпты және ақталмаған.

Қалыпты кредиторлық қарыз дегеніміз кәсіпорынның бизнес-жоспарының орындау жолына, сонымен қатар есептіліктің қызмет ету формаларына да негізделген.

Оған мысалы: акцептелген есепті қүжаттар бойынша (мердігерлерге,жабдықтаушыларға қарыз) әлі келмеген төлем мерзімі және бюджетке төлемдер бойынша қаржылық органдарға мерзімі өтпеген қарыздар жатады.

Ақталмаган  кредиторлық қарыз деп мысалы мынау есептеледі: қаржылық органдарға бюджетпен есеп бойынша мерзімі өткен қарыз, кәсіпорынның персоналына — еңбек төлеу бойынша, мердігерлерге мерзімінде төленбеген есепті қүжаттар бойынша және тағы басқалар. Кредиторлық қарызды нақтылау дебитролық қарыз аудитінің методикасын пайдаланумен жүргізіледі мүмкін кредиторлық қарызды тексеру кезінде аудитордың алдында түратын негізгі шешімі мынау болып табылады:

- төлеу   тәртібінің   дүрыстығын    бақылауды,    баға    есептілігін   және  есептіліктегі қаражаттардың сақталуы  кезінде қолднатын дәлелділікті  тексеру;

- кәсіпорын    балансындағы   кредиторлық    қарыз    сомасының    заңды  негізділігін жөне нақтылығын тексеру;

-  кредиторлық  қарыздарды азайту және олар  бойынша есептеулерді бір қалыпқа  келтіру мінездемелерін жасау.

Кредиторлармен  есептесу жағдайын бақылаудың рационалды үйымы келісімді жөне есепті тәртіптің  нығаюына, берілген ассортиментте және сапада өнімді жеткізу бойынша иіндеттеменің орындалуына, төлеу тәртібін бақылау үшін жауаптылықтың жоғарылауына, кредиторлық қарыздың қысқаруына мүмкіндік туғызады.

Кәсіпорынның  кредиторлық қарызын тексеру  кезінде аудитордың басты мақсаты  оның балансында көрсетілген кредиторлық қарыздың нақтылығын және дүрыстығын анықтау болып табылады. Ол үшін аудиторға баланстағы берілетін мәліметтерді: бас кітап, журнал-ордерлер, ведомостар және басқа да есеп регистрлері мәліметтерімен салыстыру керек. Кредиторлық қарыз жағдайын тексеруді аудиторға, кредиторлармен есептілік инвентаризациясынан бастау керек. Ол мынадан түрады: шоттар бойынша тиісті қүжаттарға сәйкес қалдықтардың табылғандығынан және шоттарда түрған соманың дәлелділігін тексеруден.

Аудитор және инвентаризация комиссиясының мүшелері кредиторлық қарыздың пайда болу мерзімін және оның нақтылығын белгілейді.

Жабдықтаушылармен және мердішерлермен есесптесу тексеру  барысында аудиторға екі жақты  салыстыру керек. Екі жақты салыстыру  қарыздардың түсірмесін көре отырып есеп туралы саул негізінде жүргізіледі. Сауал — дәлелдеу шотта ірі сома болған кезде немесе мердігелермен және жабдықтаушылармен көрсетілген шоттар даулы болған кезед пайдаланылады.

Сауалға шоттағы  немесе шот-фактурадағы қаддықтар  туралы мәліметтер кіру мүмкін, егер ондағы қалдықтар едәуір болса сауал-дәлелдеу кәсіпорынның бланкасында торлытылуы мүмкін. Саулды алған кәсіпорын дәлелдеген соманы кояды. Ондай саул дәлелдеу мердігерлерге екі данада жіберіледі. Оның біреу аудиторға қайтарылады.

Актіде расталмаған кредиторлық  қарыз сомасы және өткен мерзімі  бойынша оның мөлшері көрсетіледі.

Қарыздардың осы  түрі бойынша инвентаризация актісіне анықтама тіркелуі керек. Онда кредиторлар  аты, мекен-жайы және қарыздар сомасы, не үшін тіркеледі, қай уақыттан және қандай қүжыт негізінде. Баланста есепті кезеңнің басында және аяғында кредиторлық қарыөдың жағдайы келесі тарау бойынша қалдықтарымен сипатталады: