Қазақстан Республикасындағы валюталы бақылаудың түсінігі, негізгі бағыттары және мақсаты

Сыртқы саудада төлем  балансының жетіспеушілігі және тенгенің тұрақтылығын ұстау мақсатында экспорт стимуляцияланады. Сонымен қатар бұл шарамен отандық өндірушілер мен ішкі нарықты қорғау үшін импортты жеке тауарларды шектеу біріктірілді. Төлем кризисінің себебінен отандық өндірушілердің жалпылама банкротқа ұшырауы байқалды. Несиелердің шектен тыс жоғары пайыздығы көптеген кәсіпорындар үшін қолдары жетпейтін болып шықты.

1995 жылдың екінші жартысында  валюталы биржадағы операциялар  көлемінің келер жылға жоғарылауы, валюта нарығының сыртқы биржалық сигментінің тез дамуына әкелді.

3 саты: 1996-1998 жылдар. Бұл  саты қаржы нарығы, оның ішінде  бағалы қағаздар нарығының дамуымен  ерекшеленді. Республикада Тмд  елдері бойынша ең мықты мұнайгаз  кешенділігіндегі инвестициялық жобалар тарала бастады. Шетел инвесторлары үшін ұлттық салықсалу тәртібі белгіленді, жақсы жағдай туғызатын көптеген заңдар қабылданды. Сондай-ақ, мынадай маңызды сатыларды айта кету керек:

-  ұлттық валютаның  тұрақтануы;

-  инфляция мен жұмыссыздық болжамы;

- отандық банктік жүйенің құлдырауы;

- ұсақ және орташа  банктердің банкротқа ұшырауы;

- шетел банктерінің  белсенді іс атқаруы.

Қазақстан Республикасының  валюталық саясаты сыртқы экономикалық, сондай-ақ ақша-несиелі саясатының құрамды бөлігі болып табылады. Валюталы саясат ақшалы-несиені бір мезгілде қолдану кезінде ұлттық валютаның конвертациялануы мен тұрақтануына, төлем балансының тепе-теңдігін ұстауға, жұмыссыздық пен инфляцияны ұстауды қамтамасыз етуге бағытталған.

Қиын әлеументтік- экономикалық жағдайдағы Қазақстанның ағымды валюталы саясатының пайда болуы ішкі валюта нарығындағы қатаң шектеулер тізбегі мен бөлшектік валюта операцияларының либерализациялануына негізделген.

Валюталы саясаттың  дәстүрлі формасында келесідей құралдар қолданады: валюталы режим курсын реттеу, валюталы интервенция,  алтынды валюта қоры мен тенгенің конвертациялануы деңгейін реттелуін басқару. Ұлттық банк тенгенің айырбас курсының қалқымалы реттелуін ұстанды.  Канада мен басқа да көптеген елдерде қолданатын валюталы интервенция, валюталы нарықтың қысқа мерзімді конъюктуралану нәтижесінде тенге курсының ауытқуын тегістеу мақсатында Қазақстан сыртқы валюта нарығында жүзеге асырады.

Шетел валютасында алтын  валюталы активтердің уақытша төмендеуі  Ұлттық банктің ұлттық валютаның тұрақтылығын ұстау мақсатында валюталы интервенциялық саясатын жүргізуден туындады (1993 ж -11,2 млн $., 1994 ж-18,9 млн $., 1995 ж-106,8 млн $).

Барлық елде қабылданғандай , энергияұстаушы бағасына байланғандай, алтынның бағасын анықтаудың жаңа келісуі талап етілді.

Тенгенің Ақш долларына  шаққандағы заңды  айырбас курсы  биржалы және биржадан тыс валюталы нарық, сондай-ақ инфляция деңгейі мен  басқа да микроэлементтер көрсеткіштері  жағдайының нәтижесі бойынша белгіленеді. Көбіне мұндай курс заңды тұлғалар арасындағы келісімдерде қолданылады. 1996 жылы МВФ Келісімінің VIII бабының жағдайына қосылып Қазақстан төлем балансымен байланысты себептер бойынша, импортқа шектеулер енгізу және көтеруді, көптеген валюталы курстарды қолдану тәжірбиесін енгізбеу және өзгертуді, валюта шектеулерін енгізбеу және көтеру міндеттерін өзіне алды. Келісімге сәйкес, ағымды халықаралық төлемдер мен аударымдарды орындаубойынша шектеулер, тенгенің еркін конвертациялану және көшуін қамтамасыз ету жағдайына жеткізді.

 

 

 

2. Қазақстан Республикасындағы валюталы бақылаудың түсінігі, негізгі бағыттары және мақсаты

 

 

Валюталы бақылау- валюта заңдылығын сақтаудағы уәкілетті органдар мен қатысты тұлғаларды қадағалау.

Валюталы бақылаудың  мақсаты болып валюталы түсімнің уақытылы  аударылуы және толықтығын қамтамасыз етуге, сондай-ақ импорт мақсатында құралдарды шетел валютасында және теңгелей құқұқты жаңашалау түрінде қолдануға. Валюталы операцияларды жүзеге асыру кезінде валюталы заңдылықты қолдану табылады.

Валюталы бақылаудың негізгі бағыттары болып:

• өткізілетін валюталы операциялардың әрекеттегі заңдылыққа сәйкестілігін анықтау және оларға қажетті лицензиялар мен рұқсаттамалардың барлығы;
• мемлекет алдында шетел валютасында резиденттермен міндеттердің, сондай-ақ ішкі валюталы нарықта шетел валютасын сату жөніндегі міндеттердің орындалуын тексеруге;
• шетел валютасындағы төлем негіздерін тексеруге;
• валюталы операциялар, сондай-ақ  резидент еместермен валюталы операциялар жөнінде есептілік объектілігін және толықтығын тексеру;

Осындай әдіпен, валюталы бақылау жүйесінің өзара байланысқан барлық звеноларының бірі болып табылады.

Экспортерлер келісім-шартта белгіленген мерзімде Қазақстан  Республикасындағы банкіндегі өз есеп шотынындағы валюталы түсімін белгіленген  заңды тәртіпке сәйкес тіркелуін қамтамасыз етуге міндетті. Экспортер валюталы түсімді мерзімді келісім- шартта белгіленгендей, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің сәйкес лицензиясы бар болған жағыдайда шетел банкінде тіркелуге жіберіледі.

Келісім-шартта белгіленген  мерзімде түсімнің және Қазақстан Республикасы аумағындағы кедендік тауар толтыру 180 күннен асқан жағыдайда, экспортер Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативті-құқықтық актісіне сәйкес келісім-шартын тіркеуді жүзеге асыруға міндетті.

Импорттаушы Қазақстан Республикасына тауарды, оған төленген эквивалентті ақша соммасын кіргізу үшін барлық шараларды қабылдауғы міндетті, ал өнім мен тауарды (ары қарай тауар) жеткізбеу жағыдайында- келісім-шартта белгіленген мерзімде алдын-ала аударылған ақшаны қайтару, аудару күннен бастап, егер Ұлттық Банкпен берілген лицензияда қарастырылса 180 күнтізбелік күннен кешіктірілмей қайтарылады.

Резиденттер және резидент емес- заңды тұлғалар арасындағы операциялар  жөніндегі төлемдер шетел валютасында  қолма –қол тәртіпте жүзеге асырылады. Импорттаушы болып табылмайтын, үшінші тұлғаның импортталатын тауардың төлемін – салымшы және импорттаушы арасындағы сәйкес келісім-шарт болған кезде жіберіледі.

Әрбір сыртқы экономикалық келісім –шартқа бір банкпен  толтырылған, резиденттің есеп-шотын жүргізетін, экспортерден әрі қарай түсім түсіп отыратын немесе импорт бойынша төлем жүргізілген бір келісім паспорты толтырылады.

Салық салу мақсатындағы сыртқы экономикалық субъекті резиденттердің экспортты-импортты операциялар жөніндегі  шығысы мен кірісін  Қазақстан Республикасы белгіленген тәртіп бойынша анықтайды.

Экспортты-импортты операциялар  бойынша кәсіпорынның шығыс және кіріс есебі Қазақстан Республикасында  қабылданған буғалтерлік есепке сәйкес есептелу әдісі бойынша көрініс  табу қажет.

Экспортты-импортты операциялар жөніндегі сыртқы экономикалық қызметтегі резидентті субъектілерді тексеру әрекеттегі  заңдылыққа сәйкес салықтық және кедендік органдармен жүзеге асырылады.

Экспортты операциялар  кезінде бақылаудың негзгі үш кезеңі анықталады:

• валюталы бақылау құжаты- валюталы операцияларды жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы аумағынан алдын-ала экспортталатын тауарларды, резиденттер және резидент емес арасындағы келісім-шарт мәліметтері және оларды шетел валютасында немесе Қазақстан Республикасы валютасында төлеу, келісім- шартқа отврған резиденттермен уәкілетті банкте немесе филиалында толтырылған, құрамды келісім паспорты толтырылады;
• тауарды шығаруға рұқсаттама алу- экспортталатын тауарды кедендік толтыру;

• экспортталатын тауардын түсетінстүсімге банктік бақылау

Көрсетілген нұсқама  валютаны бақылау органының, экспорттаушы мен валюталы бақылау агенттерінің аралық әрекетінің барлық кезеңдерін толығырақ анықтайды. Сондықтан  нақты процедурасына тоқталу  қажет емес. Экспортталатын тауардан түсетін валюталы түсімге бақылауды ұйымдастыру кезінде кедендік органдардың жұмысын бірнеше кезеңдерде жүзеге асырады:

• алдын-ала бақылау;
• ақпаратты-аналитикалық бақылау;
• соңғы құжаттамалы бақылау.

Алдын-ала бақылау келісім паспортының дұрыс ресімделуі және жүкті кеден декларациясы мен оның құрамындағы ақпараттардың сенімділігін анықтауды, сондай-ақ сыртқы сауда әрекетінің  әрекеттегі заңға сәкестігіне бақылауды кіргізеді. Ақпаратты-аналитикалық бақылау валюталы бақылау есепті карточкасының ұйымдасуын  және оны валюталы түсімнің түсуін идентификациялау жөніндегі жұмыстарды жүргізу үшін уәкілетті банкке бағыттауды, банкпен толтырылған есепті карточкасын алу және өңдеуді, нақты түскен ақша құралдарының анализин құрастыруды, сондай-ақ кедендік және валюталы заң бұзушылықтарды айқындауды жүзеге асырады.

Ақпаратты-аналитикалық бақылау тауарды кедендік ресімдеуге сәйкестірілген, жүкті кеден декларациясы негізіндегі есеп карточкасының  ұйымдасуын және олардың уәкілетті  банкке тапсырылуын алға қояды. Банкке түскен есепті карточкасында тауардың құндылығы және ҚР аумағынан шығару күні туралы ақпаратар көрсетіледі. Сәйкес валюталы құралдардың тіркелуінен кейін уәкілетті банк есепті карточкасына нақты тауардың құралды қозғалысы туралы ақпараттарды енгізеді.

 

 

 

 

                             

 

 

 

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                             Қорытынды 

 

Оқу-танысу тәжірибе жұмысынан өту уақыты аралығында 2-ші курс пен 3-ші курста өткен пәндердің  біршама салалары көп кездесті. Мысалы: Кеден құқығы, Халықаралық сауда, Сыртқы сауда құжаттары, Кеден ісін ұйымдастыру, Қылмыстық процесс,Кеден ісі саласындағы Әкімшілік құқық бұзушылықтармен күрес жүргізу.. Бөлімнің анықтаушы мамандары өздерін жан-жақты жағынан көрсетті, айта кетсем: көптеген саладағы құқық бұзушылықтар туралы істерді әрқайсысын бөлек-бөлек қарап, тез арада анықтауға тырысты..

Кеден ісі саласында  құқық бұзушылықтармен күресетін  мамандарға Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексін, Әкімшілік құқық  бұзушылық кодексін, және тағы басқа  құқық салаларынан хабары болуы керек.

       Оқу – танысу тәжірибесінен алған біліміміз келесі 4-ші курстың пәндерін тез игеріп кетуімізге көмек болатындығына сенемін. Себебі мамандығыма қажетті ақпараттар мен материалдардың қолдану бағытын білеміз.

Осыншама шұбалаңқы  жұмыстар толастамай келе жатыр. Бұған бірден бір себеп кәсіби деңгейлі мамандардың аздығы. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетке кеден органдары тарапынан түсетін қаржының көбін айыппұлдардан алынатын төлемдер құрайды. Жыл сайын бюджетке аударылатын қаржының көлемі еселеп артуда.

 Осы есеп  жұмысына көмек көрсеткен   Кеден бақылау Департаментінің  Жедел-кезекшілік қызметі бөлімінің  мамандарына көп алғыс білдіремін. Жалпы осы тәжірибе жұмысына  теориялық білімді жақсы меңгеріп  бардым, басшылық тарапынан ешқандай сөгіс, ескерту алған жоқпын, керісінше тапсырылған жұмыстарды білгенімше орындауңа тырыстым. 

      Осындай өткір мәселенің бірі іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу болып отыр. Қанша қолпаштасақ та инемен қазып жинаған абыройларын осындай жағдайлар төмендететіні рас. Сол үшін кәзіргі жас мамандардың мемлекеттік тілде жұмыс істей білуі қабілетін арттыру болып отыр. Мен тәжірибе жинақтаған бөлімде байқағаным кіріс/шығыс құжаттарының барлығы орыс тілінде болуы, ал мамандары қазақ ұлты. Осыдан келе мемлекеттік тілге деген немқұрайлылық туындап отыр. Бірақ сонда да өз тілімізді көтеру біздің міндетіміз болып саналады. Сондықтанда осы салада мамандар дайарлайтын оқу орындарының қазақ тіліне деген қамқорлығын атап өту қажет.