Қазақстан Республикасындағы фискалдық саясатты жетілдіру жолдары

Даму бюджетінің іске асырылу тәсілдері қайта қаралды, бұл да инвестициялық жобалар  бойынша шығыстарды оңтайландыруға және мемлекеттік ұйымдардың жарғылық капиталын ұлғайтуға мүмкіндік берді.

2008 – 2012 жылдардағы  мемлекеттік бюджеттің кірістері  мен шығыстары. (4-қосымшаны қара)

Мемлекеттік бюджет кірістері 2008 жылдың деңгейіне 2012 жылға қарай ғана қол жеткізілетінін ескере отырып, жоспарлы кезеңде орта есеппен 11,7 %-тен аспайтын мемлекеттік шығыстардың өсуін тежеу саясаты жүргізілетін болады. 2008 – 2012 жылдардағы мемлекеттік бюджет шығыстарының және ЖІӨ өсуі қарқыны. (5-қосымшаны қара)

2009 жылы мемлекеттік  шығыстар көлемінің төмендеуіне  және 2010 жылдан бастап олардың елеусіз өсуіне қарамастан, бюджет саясаты мемлекет алған барлық міндеттемелердің және ең бірінші кезекте бұл әлеуметтік міндеттемелер, сондай-ақ жұмыспен қамтуды қоса алғанда, ел халқын әлеуметтік қолдауға жанама әсерін тигізетін іс-шараларды толық және уақтылы жүзеге асыру үшін қаржы ресурстарын жұмылдыру мен шоғырландыруға бағытталатын болады.

Осылайша, орта мерзімді перспективада бюджеттің әлеуметтік бағыттылығы сақталатын болады және мемлекеттік шығыстарды жоспарлаған  кезде Қазақстан азаматтарының әл-ауқатының артуы, атап айтқанда оларды әлеуметтік қолдау, денсаулығы мен білімі, сондай-ақ экономиканың дағдарыстан кейінгі сапалы өсуі үшін жағдай жасау негізгі басымдық болып табылады.

Мемлекеттік бюджеттің  шығыстарын болжаған кезде Мемлекет басшысының Қазақстан халқына жыл сайынғы «Қазақстан халқының әл ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты», «Дағдарыстан жаңару мен дамуға», «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» жолдауларында айтылған тапсырмаларды іске асыру жөніндегі іс-шаралар ескерілді./21/

Мемлекеттік бюджет тапшылығының параметрлері түсімдердің болжамды көлемдері мен бюджет шығыстарының негізінде бюджеттің теңгерімділігін  қамтамасыз ету қажеттілігін ескере отырып айқындалды.

2010 жылға арналған  мемлекеттік бюджет тапшылығын  қаржыландырудың болжамды көлемі 803,6 млрд. теңгені құрайды. 2009 жылдың  қорытындылары бойынша бюджет  қаражатының қалдықтарын тарту  есебінен  56 млрд. теңге сомасын  қосымша қаржыландыру болжануда,  оның ішінде Бюджет кодексінің 104 пен 111-баптарының негізінде жалғасып келе жатқан инвестициялық жобалар мен бюджеттің ағымдағы шығыстары бойынша тіркелген міндеттемелердің төленбеген бөлігін қаржыландыруға – 31,9 млрд. теңге, тапшылықты  жабу үшін Бюджет кодексінің 18-бабының негізінде  бюджет қаражатының бос қалдықтары – 24,1 млрд. теңге.

2008 жылы Қазақстан  Республикасы Ұлттық қорының  шикізат ресурстарына қолайсыз  баға конъюнктурасы болған жылдары  мемлекеттік шығыстарды қаржыландыруға  арналған тұрақтандыру функциясы алғаш рет іске асырылды.

2008 – 2009 жылдары Қазақстан  Республикасының Ұлттық қорынан  республикалық бюджетке 607,5 млрд. теңге  және тиісінше нысаналы трансферт  түрінде 347,9 млрд. теңге бөлінді,  2009 жылы нысаналы трансфертті  нақты игеру 261,5 млрд. теңгені құрады. 2008 жылы осы қаражат бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету жөніндегі шараларды іске асыру және Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасын орнықты дамыту үшін           «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» акционерлік қоғамының жарғылық капиталын ұлғайтуға бағытталды. 2009 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мемлекет басшысының 2009 жылғы 6 наурыздағы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты (Жол картасы) Жолдауын іске асыру жөніндегі 2009 жылға арналған іс-қимыл жоспарының іс-шараларын іске асыруға бағытталып отыр./21/

Қазақстан Республикасының кеңейтілген үкіметі бюджетінің кірістері Халықаралық валюта қорының бағалауы бойынша 2012 жылы ЖІӨ мөлшерінің 22,4 %-ын құрады. Бұл шамамен алғанда Еуропа Одағының елдері немесе Украина бойынша орта есеппен екі есеге аз, алайда бірқатар дамушы елдерге қарағанда біршама жоғары. Осындай көрсеткіштер Қазақстанның экономикасын  асалыстырмалы түрдегі көп емес фискальдық жүктеме және тиісінше республика экономикасының қаражатты инвестициялау үшін жеткілікті жоғары тартымдылығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Бюджет тапшылығына  қатысты фискалдық саясат мына тұжырымдамаларға негізделеді.

  - жыл сайынғы теңгерілетін бюджет. Мүндай бюджет фискалдық саясаттың мақсаты деп есептелді. Алайда бюджеттің мұндай жай-күйі фискалдық саясаттың тұрақтандырушы, циклге қарсы бағыттылығын азайтады. Бюджетті теңгеру тіпті экономикалық циклдың ауытқуын ұлғайтуы мүмкін. Жұмыссыздықтың болуы және халықтың табысының құлдырауы кезінде салық түсімдері автоматты түрде қысқарады. Бұл жағдайда бюджетті теңгеру үшін мемлекетке не салықтардың мөлшерлемелерін арттыруы, не мемлекеттің шығыстарын қысқартуы, не бұл екі әрекеттіде жүзеге асыруы қажет. Қорытындысы жиынтық сұранымның қысқаруы және өндірістің одан сайын құлдыруы болып табылады. Бюджетті теңгеру саясаты сонымен бірге инфляцияны үдетуі мүмкін. Инфляцияның болуы кезінде ақшалай табыстардың артуы автоматты түрде салық түсімдерін көбейтеді. Бюджеттің артығын жою үшін мемлекет мына шараларды қолдануы тиіс: не салықтардың мөлшерлемелерін төмендетуі, не мемлекеттің шығыстарын көбейтуі, не бұл екі шараның ұштастырылуын пайдалануы тиіс.

  - циклдік негізде теңгерілетін бюджет. Бұл тұжырымдамаға сәйкес бюджет жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында теңгеріледі. Өндірістің құлдырауын болдырмау үшін мемлекет тапшылықты әдейілеп жасай отырып салықтарды азайтады және шығыстарды көбейтеді. Экономиканың келесі өрлеуі кезінде мемлекет салықтарды көбейтеді және шығыстарды қысқартады, ал пайда болған бюджеттің артығы қүлдырау жылдарындағы тапшылықтарды өтеуге бағытталады.

Циклдік негізде және функциялық қаржы тұжырымдамасында теңгерілетін бюджеттің тұжырымдамасына бағдарланған фискалдық саясат ақша айналысының жай-күйін есепке алатын, бюджет тапшылығының қалыптасуына бақылауды, мемлекет шығыстарының бағыттары бойынша тиімді шараларды қаржыландыруды қамтамасыз ететін қаржылық шаралардың негізделген бағдарламасын әзірлеуді қажет етеді.

       Бюджеттік комиссиялардың құзырына мыналар кіреді:

  - алдағы үш жылдық кезеңге орта мезгілді фискалдық саясат жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;

- тиісті қаржы жылына  арналған бюджеттер жобаларының  көрсеткіштерін айқындау жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;

- алдағы үш жылдық  кезенде және жоспарланып отырған  қаржы жылында қаржыландыруға арналған бюджеттік бағдарламаларды іріктеу, орта мерзімді фискалдық саясатты негізге ала отырып, оларды іске асыру механизмін айқындау жөнінде ұсыныстар талдап жасау;

- республикалық немесе  жергілікті бюджеттердің шығыстарын  ұлғайтуды немесе түсімдерін қысқартуды кездейтін нормативтік құқықтық актілердің жобалары бойынша ұсыныстар талдап жасау тиісті қаржы жылына арналған бюджеттерді нақтылау жөнінде ұсыныстар талдап-жасау бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалау нәтижелерін қарау және олар бойынша ұсыныстар талдап жасау және өзге де өкілеттіктер.

Салықтардың Қазақстан  Республикасының бюджеттің табысының  қалыптасуының ролін бағалау  үшін бюджетке салынатын түсулердің және бюджеттік табыстардың жалпы  шамаларының 5 кестеде келтірілген мәліметтерін талдаймыз. Бюджеттің табыстарында қазір жанама салықтардың басымдылығы, қайсысы 2009 жылы 18,1%-дан  2011 жылдың 34,8% дейінгі жаққа өзгеруін көрсетеді. Заңды тұлғалардан алынатын табысқа салынатын салықты айтсақ, онда оның өсіру жағына да, азаю жағына да өзгеруін көруге болады.

        2009-2013 жылдарға арналған мемлекеттік бюджет кірістері жаңа Салық кодексінің экономиканың шикізат секторына салық жүктемесін төмендетуді қарастыратын ережелерін есепке ала отырып, орта мезімді кезеңде макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамды өлшемдері негізінде айқындалды.

           Салықтардың фискалды ролін сондай-ақ, бюджетте бекітілген салықтардың жалпы сомасының және олардың орындалуы туралы шаманың арасындағы айырмашылығы туралы мәліметтер сипаттайды.

2011 жылы болжамның 89% орындалуы салықты төлеудің ретінің жеңілдетуі мен болжаудың шығындарымен түсіндіріледі. Келесі қорытынды жасауға болады, не аса көтеруге, не азайтылған болжамдарға әкелетін түсулер кездерде факторлар мен экономикалық ерекшеліктерін есепке алмай-ақ түсімдер болжамданады.

      Қазіргі экономиканың дамуының уақытындағы болжамның дерлік 2 есе қайта орындалуын түсіндіру өте қиын. Бізде бұндай үлкен қайта орындауды қамтамасыз ететін мұндай потенциал мен мүмкіндіктері жоқ. Жеке тұлғалардың табысқа салынатын салығы бойынша кәсіпкерлік қызметпен абсолютті көрсеткіште 2010-2012 жылға дейін өсуге бір жақтылығы бар. Негізгі себебі патенттік жүйені индивидті кәсіпкерлер мен бюджеттің қарым-қатынастарын енгізуде.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Қазақстан республикасының фискалдық саясатын жетілдіру жолдары

 

3.1  Қазіргі   таңда Қазақстандағы  фискалдық   саясатты  жүргізу бағыттары және  оның  даму  болашағы

 

        

Фискалдық саясат құрылымдық және ақша-кредит саясаты шараларымен  бірге экономиканы қалпына келтіруге және оның әрі қарай өсуін ынталандыруға жағдай жасауға бағытталады.

        Экономиканы қалпына келтіру және әртараптандыруға қолайлы жағдай жасау, оның «қызып кетпеуіне» жол бермеу мақсатында экономиканың өсу кезеңінде мемлекет шығыстарын ұстап тұру және оның экономикалық құлдырау кезеңінде ұлғаюын көздейтін антициклдық фискалдық саясат жүргізіледі. Экономиканың дамуын ынталандыру макроэкономикалық тұрақтылыққа зиян келтірмеуді ескерумен жүзеге асырылады.

       Фискалдық саясат шеңберіндегі қолдау бір жағынан жиынтық сұраныстың деңгейін, мемлекеттік инвестициялар деңгейін, басқа жағынан - экономиканың өсуін қалпына келтіру есебінен инвестициялық белсенділіктің деңгейін қамтамасыз ететін мемлекеттік шығындардың деңгейін қолдау көзделіп отыр.

      Қазақстанда Ұлттық қор институты өз тұрғысында тұрақтандырушы макроэкономикалық құрал, сондай-ақ өткен және ықтимал фискалдық қатерлерге жауап ретіндегі дағдарысқа қарсы шараларды қаржыландыру көзі болып табыла отырып, фискалдық саясатта, бюджетті қалыптастыруда және оны бірқалыпты деңгейде ұстауда негізгі рөл ойнайды. Өткен жылғы Елбасы сайлауы экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолына түскен елімізде орныққан ұлтаралық татулық пен тұрақтылыққа негізделген саясатты барша қазақстандықтардың жаппай қолдайтындығын айқын дәлелдеді. 4 желтоқсанда біздің халқымыз өзінің болашағы үшін дауыс берді, бұл болашақтың формуласы өте қарапайым: тұрақтылық пен жаңарудан – өркендеуге. Қазірдің өзінде көп нәрсеге қол жеткізіп, біз тағы бір стратегиялық міндетті – таяудағы он жылда Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына шығару міндетін қойдық.

    Ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидаттарына негізделеді, оларды бүгінгі күннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді. Жаңа Үкімет үшін басымдықтар мен міндеттер мынадай.

І басымдық: Қазақстан  экономикасын жаңарту және оған серпінді сипат беру, олар өзара байланысты міндеттер кешенін шешуді көздейді.

    2010 жылдан бастап салықтық жүктеме (жеке табыс және әлеуметтік салықтар, ҚҚС, арнаулы салық режимдеріндегі салықтар) деңгейін жалпы төмендетуге, экономиканың жеке секторларының әлеуетін іске асыруға да, сол сияқты кейбір әкімшілік мәселелерді шешуге де бағытталған салықтық босаңсулар жиынтығы көзделген:

- қосылған құн салығының  ставкасы азайтылды (2010 жылдан  бастап 14 %, 2011 жылдан бастап 13 % және 2012 жылдан бастап 12 %);

- барлық жеке тұлғалар  үшін жеке табыс салығының  10 процент деңгейінде тіркелген  ставкасы енгізілді;

  - 2011 жылдан бастап әлеуметтік салық мөлшері орта есеппен  
30 процентке азайтылды;

  - патент негізінде және жеңілдетілген декларация негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режиміндегі салық ставкалары азайтылды;

- ауыл шаруашылығы  шикізатын қайта өңдеуші кәсіпорындардың қосылған құн салығын төлеуінің ерекше тәртібі енгізілді (70 %-ке азаю);

  - дивидендтерге қосарланған салық салу жойылды, бұны Дүниежүзілік Банк жоғары бағалады.

      Қазіргі уақытта дамыған елдердің фискалдық саясаты экономикаларды жаһандандыру және салықтық бәсекені күшейту жағдайларында капиталдан алынатын кіріске салық салуды төмендету үрдісімен және салық салу ауыртпалығын ұтқырлығы неғұрлым аз объектілерге: тұтыну мен материалдық меншікке ауыстырумен сипатталады.

      Осыған байланысты фискалдық саясатын одан әрі дамыту оның халықаралық бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, оның жаһандық процестердің қыр көрсетулеріне тиімділігіне бағытталуға тиіс.

      Фискалдық саясатты жетілдірудің негізгі бағыттары мыналар:

- салық салудың қолданыстағы жүйесін талдау және бағалау негізінде әлемдік тәжірибені ескере отырып, экономика секторларында қолданыстағы жеңілдіктер мен преференцияларды қайта қарау және тиімсіз жеңілдіктерді, өз мақсаттарына жеткен жеңілдіктерді, сондай-ақ салық жүйесінің бейтараптығын бұзатын жеңілдіктерді жою жөнінде ұсыныстар тұжырымдау;

  - кәсіпкерлік орта үшін маңыздылардың бірі болатын корпорациялық табыс салығын азайту;

- халықтың әлеуметтік  жіктеріне жүктеме деңгейін сақтауды  ескере отырып, орта мерзімді  кезеңде салық ауыртпалығын заңды тұлғалардың кірісінен жеке тұлғалардың кірісіне кезең кезеңімен қайта бөлу жөнінде ұсыныстар тұжырымдау;