Айналым қаражаттарының кәсіпорындағы құрамы мен құрлымын оптимизациялау

Несие беруден  басқа екінші дәрежелі банктер басқа  да қаржылық қызметтер атқарады. Оның ең қызықты түрі факторинг.  
Факторинг – бұл қарыз өтетуге, тауарды қайта сату мен басқа да соған бойынша төленетін төлемдерді алу үшін қолданылады. Бұл жерде қысқа мерзімді талап туралы сөз болады.  
Басқаша айтқанда, факторинг дегеніміз, факторингтік компания кәсіпорыннан өз есебіне сатып алушыдан түскен ақшадан белгілі мөлшерде төлем алатын делдалдық қызметтің бір түрі. Ол клиенттің айналым капиталын несиелейді және өзіне оның несиелік пен валюталық қаупін алады.

Несиені жабудың  жолдары:

1. Тең үлеспен жабу. Егер сіз осындай несие алатын болсаңыз алған несиені жабу сандарына байланысты бөле отырып, несие жабу бағаңыз анықталады. Проценттер несиенің қалған сомасына есептеледі.  
2. Мерзім соңында жабу  Мұның басты ерекшелігі несиенің барлық өтемін мерзім соңында жабу болып табылады.

Аннуитетті  несие. Бұл несиенің ерекшелігі несие өтемдері жабу мерзімінде өзгеріссіз қалады (пайыздар+негізгі қарызды өтеу).

Меншікті  қаражат есебінен банкте арнайы  шот ашып, оны пайдалану (чек кітапшалары, аккредитивтер) де есептесу шотынан  сәйкес арнайы  шотқа  қаражат аударумен  байланысты болады. Бұл жағдайда  ақша шоты бойынша  несие айналымдарының  сомасының айналымы  шамасын есептеу үшін пайдалану  қосарлас шотқа  яғни, оның қорытындысына кәсіпорындағы  ақша қаражатының  айналымдық көрсеткіші айтарлықтай  бұрмалануына  әкеліп соқтырар еді. Егер кәсіпорында  есептесудің  едәуір бөлігі касса арқылы өтетін болса,  орындаушылар, жабдықтаушылардың  қызметі мен  өнімге төлемдер  қолма – қол ақшамен  жүргізілсе және  арнайы  шотарды  құру заемдық негізде іске асырылса, онда 45 – тармақтың «Кассадағы  барлық» және 42 – тармақтың «Банктегі арнайы шоттағы ақша қаражаты» шоттарының кредиті бойынша өткізілетін сомалар 441 «Есептесу шотындағы барлық» шотының кредиттік сомасына қосылуы керек.

Кәсіпорынның ақша қаражатының  іс жүзіндегі  қозғалысын ашып көрсету, оның  ырғақты түсуі мен жұмсалуын  бағалау және  кәсіпорындағы  қол жеткізген қаржы нәтижесі  шамасын байланыстыру үшін ақша қаражатының  түсуі (кемуі) мен  шығуының (кетуі) барлық бағыттарын бөліп және талдау керек.

Ақша қаражаты қозғалысының көрсетілген бағыттарын операциялық (ағымдағы), инвестициялық  және  қаржылық қызмет ауқымында  қарау қажет.

 

 

 

2.3. Кәсіпорынның  материалдық айналым  қорын басқару тиімділігі.

Әуелі кәсіпорын  құралғанда  айналым қаражаттары  жарғылық қордың бір бөлігі ретінде қалыптасады (капитал). Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты  өндірістік босалқы қорларды  сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім қоймаға түседі, содан соң тұтынушыларға  жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл деңгейі  салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге алдағы  есеп айырудың  мөлшеріне де  байланысты, ол жыл ішінде  түрлі себептермен тұрақсызданады.  Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда  басқа да қиындық көздеріне ұшырайды – орнықты пассивтер, несиегерлік  берешек, банк несиесі және  басқа да несиегерлер.

Өндірістік  бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым қаражатына мұқтаждық  артады, осыған орай,  қаражатының өсуіне тиісті қаржыландыруды  қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның таза пайдасы болып саналады.

Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді  пайдаланады. Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымында түпкілікті болып, оның  іс - әрекетін қаржыландыру үшін қолданады, бірақ оған жатпайды.

Орнықты пассивке жататындар:

• Жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға, зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу қорына аударым жарнасы;
• Ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп  түспегендегі  фактурасы жоқ жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша  жеткізушіге берешегі;
• Аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;
• Салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.

Шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан Республикасының  салық  режиміне бірнеше өзгерістер енгізілген болатын. Біздің қарастырып отырған  «Каприз» Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі де шағын бизнеске жатады.

«Каприз»  Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігінің  салық төлеу  құрлымын қарастырып көрейік ( кестеде)

Көрсеткіштер	2002 жыл		2003 жыл		ауытқулар
	теңге	Жыл соңында % түрінде	теңге	Жыл соңында % түрінде
1.Корпаративті  кіріс салығы	10 549	27,8	2 930	20,8	-7 619
2. Қосымша  құнға салық	15 250	40,1	6 487	46,1	-8 763
3.Жер салығы	102	0,3	102	0,7	0
4.Мүлікке  салық	1 512	4	1 635	11,6	123
5.Индивидуалды  кіріс салығы	5 274	13,9	1 466	10,4	-3 808
Әлеуметтік  салық	5 275	13,9	1 466	10,4	-3 809
Барлығы	37 962	100	100	100

 

Сондай ақ,  «Каприз» Жауапкершілігі Шекетулі Серіктестігі қоршаған ортаны қорғауға яғни оның бұзылуына  жол бермеу мақсатында да өз жауапкершілігіне алады. Оны да таблица түрінде  қарастырайық.

 

 

 

Кезең	Бюджетке  түскен қор
	2002 жыл	2003 жыл
1 квартал 2 квартал 3 квартал 4 квартал	300 300 300 360	300 300 300 360
Барлығы	1260	1260

 

 

 

Айналым қаражаттарын қалыптастырудың  басқа да көздеріне  пайда есебінен құрылған арнаулы  қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.

Кәсіпорынның  айналым қорларына мұқтажы жыл  бойына түпкілікті сақталады. Ол  түрлі  факторларға байланысты тұрақсызданады:

• өндірістің маусымдылығы;
• тауар – материалдық құндылықтарды жеткізудің  әркелкілігі;
• қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің  қорлануы және  т.б.

Ақшаның қазіргі  және келешектегі  құны өзара  қайтымды. Қазіргі құн  келешектегі  құнға  компаундигілеу - күрделі пайыздарды  есептеу арқылы, ал келешектегі құн  қазіргі құнға  дисконттау - пайыздарды пайдаланып  төмендету арқылы жеткізіледі. Ақшаның келешектегі құнының есеп - қисабында инфляцияның индекстерін есепке алу, яғни ақшаның құнын инфляциялық құнсыздануға төмендету қажет. Жобаларға жұмсалатын  инвестициялар нысанындағы ақшаның, рента төлемдерінің, жүйеслі жанрлардың, кірістердің және басқа ақша  операциялары есептеулерінің  бір жолғы, сондай - ақ дүркін -дүркін түсулері  мен төленулері  жай және күрделі  аннуитеттердің есеп - қисабы, "капиталды бюджеттендіру", "табыстылықтың ішкі мөлшерлемесі" тәсілдері арқылы жүргізіледі.

Аннуитет дегеніміз  тұрақты  негізде  уақыттың белгілі  бір  мезгілі ішіндегі  тіркелген мелелемелер арқылы төленетін  немесе алынатын  инвестиция, табыс.

Капиталды бюджеттендіру - өтеудің қарастырылған  мезгілінде қаражаттарды  кейінгі дүркін - дүркін қайтарулармен  жабылатын ақша қаражаттарының  бір жолғы жылыстауы.  Бюджеттендіру  тұжырымдамасы  негізгі активтер бойынша шығыстарды  жоспарлау кезінде пайдаланылады, бұл жобаларды  талдау және ақша қаражаттарының  ұзақ мерзімді  және ірі жұмсалымы  жөнінде шешімдер қабылдаудың процесі.

 

 

2.4. Дебиторлық борышты басқару және  оның тиімділігі.

Дебиторлық  борыш – сату қызметі есебінде сатып алушыға берілген коммерциялық несиелер, яғни сатып алушы тауарға  оын алған кезде емес, кейінірек  төлейді. Бұл баптың өлшемі сол фирманың берген несие сату саясатымен анықталады. Несиеге сату көлемінің валдық көлемге қатынасы әр фирмада түрліше болады, бәсекелестік жағдайда. Персонал еңбегінің ақысы мен айлық негізде пайызын төлеу кезінде төлемдердің түсімін көтеру кезінде пайыз бойынша төлемді толық жаппағанда  болатын кейбір резервтердің қажеттігі туындайды. Осыған байланысты, кейбір кассалық және банктік төлем бағаларын қарастыру маңызды. Мұны осындай жағдайдағы еңбек ақы мен еңбек резервіндегі шығындардың айналым капиталын қосу арқылы жасауға болады (шикізат пен материалды қоспағандағы жіберілген шығынның 5 пайызын құрауы мүмкін).  
Дебиторлық борышпен төлем есептері (кредиторлық борыш) қатар жүреді. 
 Төлем есептері несие талаптары бойынша, яғни шикізат, метериалдар мен басқа қызметтер белгілі мерзімге беріліп уақыты келгенде төленеді. Мұндай төлемдер мерзімін ұзарту арқылы айналым капиталы бағасын қысқарта алады.

Маусымдық кәсіпорынның айналым капиталы басқаша негізге  есептелу керек – күнтізбелік  жылды жұмыс және демалыс кезеңдеріне бөлу арқылы. Маусымдық кәсіпорындары айналым капиталын жұмыс кезеңдерінде құйып, жұмыс емес кезеңінде азайту керек.

Дебиторлық  борышты айналым коэффиценті  арқылы да көрсетуге болады. Ол өнімді  сатудан түскен  табыстың (ақшаның) кезеңдегі дебиторлық борыштың  орташа шамасына  қатынасымен формула бойынша  анықталады:

Кºд/з =ДN/ Дз

Мұнда: Кºд/з  – дебиторлық борыштың  айналымдылық коэффиценті;

Дз – дебиторлық борыштың кезеңдегі орташа шамасы.

Дебиторлық  борыштың  айналымды қкоэффиценті дебиторлық борыштың  сапасы мен көлемін  бағалау үшін пайдаланып, кәсіпорын берген коммерциялық несиенің  ұлғайғанын немесе төмендегенін көрсетеді. Егер коэффицент шоттарды төлеуге қарай  құрылған сатудан  түскен табыс  (ақша) бойынша есептелсе, оның өсуі – несиеге сатудың  азайғанын, ал төмендеуі – несиеге  берудің  көлемінің  артқанын білдіреді.

Дебиторлық  борыштың айналымдылық коэффицентімен қатар дебиторлық борыштың  орташа айналым  уақытын анықтау мына формуламен анықталады:

Дºд/з = 360/ Кºд/з = Дз*360 / ДN

Мұнда: Дºд/з – дебиторлық борыштың орташа айналым уақыты немесе оны өтеу  кезеңі.

Бұл көрсеткіш  компанияның  қойған шоттарын клиенттердің  төлеуге қажет уақытын сипаттайды. Осы көрсеткіштің төмендеуі –  оң, ал артуы – теріс бағаланады.

 

 

2.5. Айналым қаражатын басқару жолдары.

Айналым қаражатын басқару көпшілігінде олардың қажеттілігін  дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің  осы көлемінде  жоспарланған пайданы ең төменгі  мөлшердегі шығынмен  табуға үлкен ықпалын тигізеді. Айналым қаражатының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы жағдайына, өндіріс процесінің  іркілісіне әкеліп соғады. Осының салдарынан өндірістің көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым қаражатын тиімді басқару кәсіпорынның  өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын жұмсау мүмкіндігі төмендейді. Сондықтан да көпшілік жағдайда кәсіпорынның бухгалтерлік балансының дұрыс жасалуы ондағы қаражаттың дұрыс басқарылуына әкеліп тіреледі. Сөзім дәлелді болу үшін төмендегі мысалды келтірдім.

«Каприз»  Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі 1993 жылдың 22 сәуір айында №1463 – ші болып тіркелді. Серіктестік, өз алдына балансы, банкте ұлттық, шетелдік валютамен есептік  немесе басқа да шоттары бар, өз қолтаңбасы, штампы бар құқықтық бейне. Серіктестіктің  мерзімі шектелмеген.

Серіктестіктің  негізгі  мақсаты өнім өндіруде, қызмет көрсетуде қажеттілікті қанағаттандыру.

Серіктестіктің  атқаратын қызметі:

• Халықтың тұрмыстық қызметі
• Құрлыстық, құрылыс – жөндеу және монтаждау жұмысы;
• Коммерциялық қызмет;
• Транспорттық қызмет;
• Халық тұтынатын тауарлар өндіру.

Серіктестік иесінің төмендегілерге құқығы бар:

• Серіктестік жұмысына ат салысуға;
• Серіктестік қызметі туралы ақпарат алуға;
• Бухгалтерлік немесе басқа да документтермен танысуға;
• Серіктестік қызметінен пайда алуға;
• Серіктестіктен  оның ережесіне сай бас тартуға;
• Серіктестік ликвидациясы кезінде  қалған мүлікті өз иелігіне алуға.

Серіктестіктің  жарғылық қоры  300000 (отыз мың) теңгені  құрайды.

Серіктестіктің  басқару органы болып табылады:

• Мекеме, серіктестіктің  барлық басқарылуы мен жетекшілігін құрылтайшы атқарады.
• Орындаушы орган – Серіктестік директоры;
• Тексеру органы – ревизор.

«Каприз»  Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап оңтайландырылған декларациямен жұмыс істеуде. Сол  себепті  оның  жалпы  қаржысын бақылау үшін Серіктестіктің бухгалтерлік балансымен таныс болу керек (кесте)

Көрсеткіштер	2002 жыл	2003 жыл	Ауытқулар
Негізгі құрал	243 300	241 178	-2 122
Амортизация	73 000	77 669	4 669
Қалдық құн	170 300	163 509	-6 791
Дебиторлық  берешек	125 400	- -	- 125 400
Ақша құралы	2 600	25 997	23 397
Жарғылық  қор	197 517	197 517	0
Ақшалық төленбеген капитал	30 005	30 005	0
Резервті  капитал	- -	7 154	7 154
Бөлінбеген  табыс	24 100	- -	-24 100
Несиелік  қарыз	46 678	20 971	-25 707

 

Таблицаға анықтама берер болсақ,  «Каприз» Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігінің  2003 жылда  негізгі құралдары 2 122 теңгеге азайып,  амортизация құны 4 669 теңгеге дейін ұлғайған. Бұнымен байланысты  қалдық негізгі құралдар құны  6 791 теңгеге төмендеді.

2003 жылдың аяғында  дебиторлық берешек  көрсетілмеген, яғни дебиторлар «Каприз» Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігімен 2003 жылдың аяғына дейін толықтай есептесіп қойған.

Ал ақша құралдары 10 есеге дейін өскен, бұл «Каприз» Жауапкершілігі Шекетулі Серіктестігінің  өтетін құралдары өскенін көрсетеді.

Жарғылық  қор өзгермеді, 197 517 теңгені құрайды.