Шәкәрім жан туралы

Кіріспе

Қазақ халқының тарихы мен мәдениетінде өзіндік  із қалдырған, ХІХ ғасырдың екінші жартысы  мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген, ұлы Абай мектебінің дәстүрін жалғастырушы, өзінен кейінгі ұрпаққа  сарқылмас мол мәдени мұра қалдырған  Шәкәрім Құдайбердиев белгілі гуманист ақын, ойшыл тарихшы-шежіреші ағартушы, ғұлама болды.

Шәкәрім Құдайбердиев халықымыздың қоғамдық ағартушылық, мәдени және әдеби өміріне белсене  атсалысқан, ағартушылық-демократиялық, гуманистік идеяларды насихаттаған, Шоқан, Абай, Ыбырай ұстаған ағартушылық  дәстүрді ілгері жалғастырушылардың бірі болды.

Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығының негізгі тақырыбы мораль философиясы  мен мәдениет ілімін қамтиды. Шәкәрімнің ағартушылық-педагогикалық көзқарасы  туралы айтқанда, оның өлеңдері мен  поэмаларын, ғылыми еңбектері мен  аудармаларындағы тәлім-тәрбие мәселелеріне талдау жасалады.

Адам санасына сіңіп, бойына тазалық пен инабаттылық дарытатын көркем шығармалардың тәрбиелік мәні зор. Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанып, егемен ел болған заманда туған халқымен қайта қауышқан алыптарымыздың бірі Шәкәрімнің шығармаларын оқыту, оқытып қана қоймай, терең сырлы құпиясын  ашып, оның адамдық, азаматтық құқық жайында жазған өлеңдеріне талдау жасау мектеп мұғалімдеріне зор міндет жүктейді. Жас ұрпақты адамгершілік биік мұраттарға, адалдық пен ақылдылық, парасаттылық пен азаматтыққа үндейді.

Шәкәрім қазақ поэзиясының  философия  саласын дамытқан ақын. Оның қайбір поэзиялық шығармаларын алып қарасаңыз  терең философиялық сырға толы болып  келеді.

Шәкәрім өзінің өлеңдер топтамасының алғашқы басылымына    " Қазақ  айнасы" деген образдық бейне  қолданғаны тегін емес. Бұл сөз  өнері — өмір сәулесі, өмір суреттемесі  деген ақынның биікте терең философиялық әрі эстетикалық түсінік ұғымының көрінісі еді".

Шәкәрім орыс тілі арқылы сол тілге  аударылған Шығыс, Батыс әлеміндегі рухани қазыналар көзін меңгеріп биіктей берді. Ол онымен шектелмей, философия мен дін тарихына қатысты  еңбектерді де қадағалап отырған. Жалпы  Шөкәрім Абай ағасы секілді Орта Азия мен Қазақстанда алғашқылардың  бірі болып, екі ағым, екі бұлақ  — Шығыс пен Европа мәдениеттерін  біріктіру, төл ему, қатар сусындауға ықылас білдіру ғана емес, батыл  қадам жасаған ұрпақтың алғашқы  өкілдерінің бірі.

 

 

 

 

 

 

 

Шәкәрім философиясы

 

Шәкәрім Құдайбердіұлы шоқтығы  биік ғұлама, философ, дінтанушы, тарихшы  ретінде ерекшеленеді.Сондықтан  да бүкіл ғаламдағы заңдылықтардың сырын ашып, оны аз сөз бен жинақы формулаға сиғызған данышпан әулие  әр саладан сыр шертіп, қалам тартады. Шәкәрімнің ар ілімі барша ғылымға, пәндерге ортақ методологиялық негіз деуге де болады. Олардың қаламынан туған туындыларда әлеуметтік – қоғамдық жағдайлар, қазақ халқының азаттығы мен теңдігі кең орын алған.

 Шәкәрім Шығыс Қазақстан  облысының Абай ауданында өмірге  келген. Әкесі Құдайберді Құнанбайдың  үлкен бәйбішесі Күнкеден туған.  Шәкәрім Абайдың немере інісі  болғандықтан тәлім, тәрбиені  мол алған. Ұлттық дәстүр-өнегесін  көріп өскен. Әкесі өмірден  өткен соң Шәкәрім Құнанбайдың  тәрбиесінде болады. Абайдың ақыл-кеңесін  тыңдап, жас кезінен өз бетінше  ізденген.Ол  араб, түрік, парсы, орыс,шағатай тілдерін үйреніп, сол тілдердегі шығармалардан дала ойшылы тұрғысынан ой қорытқан:

"Жасымнан жетік білдім түрік  тілін,

    Сол тілге аударылган  барлық білім.

Ерінбей еңбек еттім, еңбек жанды,

Жарқырап қараңғыда туып кунім.

   Оятқан мені ерте —  Шығыс жыры,

 Айнадай айқын болды әлем  сыры.

Талпынып орыс тілін үйренумен,

   Надандықтың тазарып кетті  кірі".

 

Шәкәрім 1905-1906 жылдары хажыға сапар жасап оралады. Бұл сапарды  ол көптен ойлап жүрген мақсаттарының  бірі – Стамбул кітапханалардағы асыл мұраларды оқуға, тарих тереңіне үңілуге пайдаланған. Шәкәрімнің дүниеге, өмірге, табиғатқа, сан-сала құбылыс-көріністерге, дінге көзқарасында кейбір қайшылықтар, жеке үстірттіктер, түсінбеушіліктер кездескенмен, ол ешқашан дінге берілген фанатик, өмір қуаныш-рахатынан аулақ  болуды уағыздаған тақуа, бәрін жоққа  шығаратын нигилист, торығатын спектик, көзқараста идеалист, өмір бағытынта  реакционер болған емес. Оның көптеген шығармаларының мазмұны айқындағандай, дүниеге көзқарасында Шәкәрім көбіне рационализмге, денизмге бейім. Бұл  философиялық бағыт бойынша дүниені  жаратушы бір күш бар дегенді  мойындаушылық, оның дәлелі – табиғатың, жаратылыстың келісті жарасымдылығы, жүйелі тынысы мен үнемі қозғалысы: өмірде ақиқат, шындық, білім-ғылым, ақыл мен сезім дамуы арқылы іске асады  да дүние ісіне құдай араласпайды, адамның болмысты танып білу мен  адам өзін-өзі жетілдіру мүмкіншіліктерінде шек жоқ. Қазақтың ағартушы – демократтары  да көбіне осы дүниетанымды, көзқарастарды  жақтағаны белгілі. Шәкәрім де солардың ізінде болды.

  Адам санасына сіңіп, бойына тазалық пен инабаттылық дарытатын көркем шығармалардың тәрбиелік мәні зор. Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанып, егемен ел болған заманда туған халқымен қайта қауышқан алыптарымыздың бірі Шәкәрімнің шығармаларын оқыту, оқытып қана қоймай, терең сырлы құпиясын  ашып, оның адамдық, азаматтық құқық жайында жазған өлеңдеріне талдау жасау мектеп мұғалімдеріне зор міндет жүктейді. Жас ұрпақты адамгершілік биік мұраттарға, адалдық пен ақылдылық, парасаттылық пен азаматтыққа үндейтін Шәкәрім шығармалары бүгінгі күні жоғары және орта оқу орындарында оқытыла бастады.

Шәкәрімнің  «Кісіге адамшылық неге керек?»  өлеңінде адамдық пен айуандық бір-бірімен  бетпе-бет келіп, адамдық қасиеттің  орны белгіленеді.

Кісіге  адамшылық неге керек,

Адамдық өзге айуаннан артық демек.

Ит талаған төбеттей қалай дейсің,

Аямай әлі  келгенді жұлып жеген жемек, - деп оқырманға ой тастайды, пікір сұрайды.

Мейірім жақсы, зұлымдық жаман дейсің,

Қасқырлыққа қайтасың құр дөңгелеп,

Жаны ашып, жәрдем қылмай өткен адам,

Өсіп, өніп құлаған бір бәйтерек, - деп өзі өлеңінде адамды адам ететін, адалдық пен азаматтыққа жеткізетін амалды, түрлі жолдарды іздестіреді. Адамның түзу жолда жүруіне, ар тазалығы мен жан тазалығына ақылдың ұнемі көшбастаушысы болып отыруын қалайды. 

Білімділер сөз жазып зарлағанда,

Ой кзіп, жердің жүщін шарлағанда,

Алдаусыз  адам өмірін түзетерлік,

Әділет, ынсап, мейірім бар ма адамда, - деп толғанып, өз заманының, қоғамын сынап, адам бойындағы жағымсыз мінез-құлықтарға жиіркене қарайды, басқаларды да жиіркендіреді.

Ұлы ақынның  бұл өлеңдері жақсылық, әділдік, азаматтық  сезім, ар-ұят өзін-өзі бағалау, қамқорлық, қарапайымдылық, кішіпейілділік сияқты адамгершілік қасиеттерді қалыптастырады.

Шәкәрім Құдайбердиевтің азаматтық рухты жоғары көтеретін, эстетикалық сезімге баулитын өлеңдерінің бірі – «Насихат». Бұл өлеңнің идеясы тұнып тұрған өсиет, ақыл мен нақыл. Ақын жастарға өнер, ғылымға жету жолардарын көрсетіп, оқуға шақырды.

Сен ғылымға болсаң ынтық, бұл сезімді әбден ұқ,

Білгеніңнің жақсысын қыл, білмегенді біле бер.

Білген ердің бол шәкірті, білмегенді қыл шәкірт,

Үйренуге  қылма намыс, үйретуге болма кер, - деген жолдарында ғылым мен білім, адамдық пен азаматтыққа жеткізетін бірден-бір құрал екенін айтып, шәкірттік пен ұстаздық арасын айшықтап көрсетеді. Шәкәрімнің оқу-білімге, өнерге, еңбекке, биік гуманизм, адамгершілік идеясына көзқарасы үнемі Абаймен үндес келіп отырады.

Қай ғылымды  білсеңіз де қазір оны елге жәй,

Құры ішінде кеткенше пайдалансын өзгелер,- деп ғылым мен білімнің көпке ортақ байлық екенін түсіндірді.

«Піскен мен шикі» мысал өлеңі ақынның замандасы, педагог-жазушы Ыбырай Алтынсариннің «Бай баласы мен жарлы баласы» әңгімесімен төркіндес, тәрбиелік мән-мағынасы ұқсас.

Шәкәрім поэзиясының биік тұғыры – гуманизм, туған халқына деген махаббат, жан мен тән тазалығы екенін айтып, ұрпақ санасына сіңіру – көкірегі ояу, сезімі сергек, зерделі жастық парызы.

Шәкәрім еңбек тәрбиесіне ерекше мән бере келіп, өз шығармаларында еңбекті адам бойындағы қасиеттердің ең керектісі деп түсінеді. Еңбектің тек жеке адам өмірінде ғана емес, бүкіл адамзат дамуындағы тарихи маңызына көз жеткізе білді.

Жалпы, адам өмірін осылайша жас ерекшеліктеріне қарай кезең-кезеңге бөліп сипаттау қазақ поэзиясында ертеден келе жатқан дәстүр.

Жастық  қызығын дәріптеген ақын адам өмірінің осы екі кезеңін шендестірумен шектелмейді, бертін келе ұлғайған жастың өзіндік мәні бар екенін насихат қылды.

Әрине, балаң  білсе қадіріңді,

Орындап екі айтқызбай әміріңді.

Жасыңнан  жаның сырлас жарың болса,

Қыл өткізбей білетін тамырыңды, - деп, адамның егде тартқан тұсында баланың, жардың қызметіне ерекше мән береді, оның тәлімдік-тәрбиелік тұстарына ерекше көңіл бөледі.

Сонымен бірге Шәкірім мақал-мәтел, жұмбақтарды, шешендік сөздерді өз шығармаларына арқау етіп, оның тәлімдік-тәрбиелік танымдық мәнділігін жоғары бағалаған.

Мақал-мәтелдерді ғасырлар бойы халық өткен ұзақ өмірдің шежіресі деуге болады. Мұның шежірелік құндылығы мен көркемдік даналығын шебер астастырып, көздің қарашығындай сақтап, алмастай асыл аз сөзбен түйіндеуінде.

Сонымен қатар, Шәкәрім мақал-мәтелдерді пайдаланып қана қоймай, кезінде өзі жинап , баспаға әзірлеген, кейін баласы Ахаттың көшірмелерінде қалған оның сондай жүз отыз жеті мақал-мәтелі бар. Бұлар Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының қолжазбалар қорында сақталған.

Шәкәрімнің құнды еңбектерінің бірі 1911 ж. «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты шығармасы жарық көрді. Оның «Қалқаман - Мамыр» ме н «Еңлік-Кебек» поэмалары жеке кітап болып баспадан шыққан болатынды. Ол шетел, орыс және шығыс классиктері Бичер-Стоу Гариет, Л.Н.Толстой әңгімелері шығыстың классиктері Хафиз және Физули шығармаларын қазақ тіліне еркін аударған. Ақын шығармаларының толық жинағы 1988 ж. «Жазушы», «Жалын» баспаларынан жарық көрді.

Шәкәрімнің педагогикалық-ағартушылық және психологиялық көзқарастары туралы айтқанда, ұлы ғұламаның ағартушылық-психологиялық мұрасын зерделеуде белгілі педагогика және психология ғылымдарының тарихын зерттеуші көрнекті ғалымдар Қ.Б.Жарықбаев пен С.Қалиевтің Шәкәрім Құдайбердиев туралы зерттеу еңбектерін ерекше атауға болады.

Шәкәрім жөнінде жарық көрген әдебиеттерді жан-жақты талдай отырып, оның педагогикалық көзқарасын, ағартушылық қызметін, ақынның даралық ерекшеліктерін танытатын қасиеттерін саралай келе, ғылыми жүйеге келтіріп зерттеу және болашақ мұғалімдерді даярлау жүйесінде кеңінен пайдалану, мектеп мұғалімдеріне бұл бағытта әдістемелік нұсқаулар беру бүгінгі күннің қажеттілігінен туындайды.

Шәкәрім Ұлы Абайдың жақын туысы, немере інісі. Ақынның мектепті де Абайдан өткен. Сол себепті ақынның шығармашылық жолында Абай есімі кеңінен орын алады.

Ғұламаның жеке басына тән ерекше қасиетін көрсететін терең философиялық еңбегі – «Үш  анық». Ойшыл ақынның бұл еңбегі мектепте «Адам мен қоғам» пәнінен  «ХІХ ғ.бас кезіндегі қазақ ойшылдары» деген тарауды өткенде Шәкәрімнің «Үш анық» еңбегі оқытылады. Шәкәрімге дейін қазақ халқында белгілі философиялық дәстүр, данышпандылыққа баулу мектебі болмағанын, алғаш осындай мектептің есігін ашқан, арнаулы дүниетанымдылық еңбек қалдырған Шәкәрім екенін білеміз.

Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқаң идея — жанның мәңгілігі. Әл-Фараби мен Қожа Ахмет  Иассауи, Абай мен Мағжан, жалпы Шығыс  ғұламалары бойьнша, адамның дүнйедегі  тіршілік ету мағынасы жанның мәңгілігімен айқындалады. Әйтпесе, өмір мазмұны  жануарлық күн көруден алыс кетпек емес. Әлем мен адамға бағыт беретін  жол көрсетуші, мәңгілік пен шексіздіктің қепілі — Нұр. Оған адамның жәй  ақылы жетпейді, оны аңғару, түсіну, жан дүниеңмен қабылдау қажет. Өтпелі өмірден мәңгілікке (фәниден бақиға) көшу, басқа сөзбен айтқаңда, бұл  дүниеден кету дегеніміз адам жанының  Нұрға қосылуы. "Жан, — дейді  Шәкәрім, — менің айтқанымдай  баста бар болса, тұрған денесі орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр  ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар  жанның жоғалуына түк дәлел жоқ. Олай бол- са, бір түрге түсіп барлықтың  ішінде бар болып жүреді". Осы  негізгі шығармасын Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазған және ол Жаңа замандағы қазақ кәсіби философиясының алға- шқы туындысы болып табылады. Бұл шығармада айтылған ойлардың сыры мен астарлы қатпарлары мол. Батыстағы материализм жөне идеализм тәрізді екі анықпен Шәкәрім  шектелмей, өз жолы — үшінші анықты ұсынады:

"Еңбекпенен, өрнекпенен Өнер ойеа тоқылса,

 Жайнар  көңіл, қайнар омір Ар ілімі  оқылса".

Яғни, басты  мәселе ар ілімі, моральдың төңірегінде. Кәдімгі этиканы Шәкәрімнің "ар ілімі" деп атауында да үлкен мән  бар. Себебі оның негізгі категориясы, мәдениеттіліктің тірегі — ождан. Бұл  категорияны түсіну үшін Шәкәрімнен үзінді келтірейік: "Әрине, жаның өлген соң тазарып, жоғарылайтынына нанған кісі қуанышта болып, жоғалуына нанған кісі өкініште болып біржола жоғалмады-ау деп өлсе керек. Және ождан, намыс жанның тілегі екеніне нанған кісі қиянат қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына жете қуанса керек. Олай болса, нанбай, ождан, намыс құр-ғйна көрініс үшін адамдыққа лайық деген кісіге жақсылық, қиянаттың көп айырмасы жоқ болса керек.

Ізін білдірмеудің айласын тапса болғаны, себебі елген  соңғы жан өміріне нана алмай  ождан, намыс, жан екі өмірге бірдей керек таяныш екеніне нана алмаған  кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң тазарта алмайды. Егер бір адам жанның өлген соңғы  өмірі мен ождан соның азығы  екеніне әбден нанса, оның жүрегін  еш нөрсе карайта алмайды. Адам атаулыны бір бауырдай қылып, екі өмірді де жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол осы мұсылман жолы сиякты. Кейбір діншілдерді қорлыққа түсіріп жүрген шатақ дін, жалқаулық, әйтпесе, жаратушыда білім бар, өлген соң да бір  түрлі жан тіршілігі бар. Жан  екі өмірде де азығы—ождан, намыс  деумен еш нөрседен кемдік көрмейді. Тіпті, бұл жоғарылаудың ең зор жардамы  үш анық дегенім осы".