Баға және табыс бойынша икемділік. Баға – нарықтық экономиканың негізгі элементі

 

 

 

 

 

Жоспар :

 

 

Кіріспе

 

I. Сұранысқа әсер  ететін факторлар, сұраныс және  ұсыныс заңы, өзара байланысы

 

1.1. Сұраныс және сұранысқа  әсер ететін факторлар Сұраныс  аспектілері

1.2. Сұраныс заңы

1.3. Ұсыныс заңы

 

II.Сұраныс пен  ұсыныстың өзара байланысы

2.1.Сұраныс пен ұсыныстың  өзара байланысы

2.2.Тепе-теңдік баға мен  оның графикалық көрінісі

 

III.Баға және  табыс бойынша икемділік. Баға  – нарықтық экономиканың негізгі  элементі

3.1. Икемділік ұғымы.  Баға  және табыс бойынша икемділік

3.2. Баға – нарықтық  экономиканың негізгі элементі

 

Қорытынды

 

Пайдаланған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КIРIСПЕ

 

Рынок механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi “сұраныс” пен “ұсыныс” болса, ал сол сұранысты тудыратын  басты фактор тұтынушылар iс-әрекетi болып табылады. Рыноктық экономиканың ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi сұранысты қанағаттандыру болып  табылады.

Кез келген тұтынушы нарықта  ұнатымдылығымен артық көруiне сүйену және өзiнiң табысы мен бағаға сүйенуi арқылы анық айқын тұтыну жоспарын жасайды. Осы жоспарды iске асырса ол тұтынушы өзiнiң қажетiн ең жоғарғы  деңгейде қанағаттандырады деп есептелiнедi.

Бiрақ шын мәнiнде тұтынушылардың табысына байлаынсты олардың бюджеттiк  шектеу қисығы орын алып, тұтынушылардың таңдау деңгейi әр түрлi болып және ол ылғи да өзгерiп отырады. Яғни нарықта  көптеген тұтынушылардың таңдауы әр түрлi болып келедi. Сонымен, сұраныс  – бұл тұтынушының немесе сатып  алушының бiр тауарды сатып алу  ойымен жасайтын жоспарын және олардың  сатып ала алатын тауар бағасы мен оның көлемi арасындағы тәуелдiлiк.

Қазақстан Республикасы бүгiнгi таңда әлемдегi орны рыноктық қатынастағы  дамушы мемлекет ретiнде көрiнуi болып  табылады. Рыноктық қатынастардың дамуы  ұлттық экономикамыздың елiмiз өз егемендiгiн алғаннан бастап осы  уақытқа дейiн даму үстiнде және ол дами бермек. Рыноктық қатынастардың  тиiмдi қызмет етуi барлық қоғамдағы  шаруашылық қызметтердiң тиiмдi қызмет етуiн қамтамасыз етiп отырады  және оны ұйымдастырушы құрал  болып табылады.

Рыноктық механизмдi жалпы  түрде экономиканың мәселелерiн  шешу мақсатында өндiрушiлер мен  тұтынушылардың рынок арқылы тәуелсiз  түрде өзара әрекет ететiн шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға  болады. Рынок механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал сол сұранысты тудыратын  тұтынушылар iс-әрекетi. Нарықта сұраныс  пен ұсыныс өндiрiлген өнiм көлемi мен олардың бағасын анықтайды, сондай-ақ нарықтың өзiн-өзi реттеп отыратын нарық тепе-теңдiгiн және соған  сәйкес тепе-теңдiк бағаны қалыптастырады. Өндiрушi мен тұтынушы арасындағы бәсеке және мәмiлелер бағаға әсер етiп, рыноктық бағаны қалыптастырады. Ал бағаға сүйене отырып, тұтынушылар көптеген экономикалық шешiмдер қабылдайды. Мiне бұл жағдай тұтнушылар мiнез-құлығын және нарықта  сұранысты қалыптастырады.

Нарықтық экономиканың ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi сұранысты қанағаттандыру болып табылады.

Нарықта әрбiр тұлға тұтынушы болып табылады және олар өзiнiң табысына және ұнатымдылығына байланысты максималды түрде өзiн қанағаттандыратын  нұсқаны iздейдi. Егер ол осы максималды шартты орындаса, онда ол өз сұранысын  толық қанағаттандырды деп атаймыз.

Сұраныс теориясында үш түрлi икемдiлiк коэффициентi қолданылады. Оларға: сұраныстың бағалық икемдiлiк  коэффициентi, сұраныстың табыстық икемдiлiгi және сұраныстың қиылысқан икемдiлiгi жатады. Осы сұраныс икемдiлiктерiнiң iшiнде сұраныстың бағалық икемдiлiгiң  орны ерекше. Өйткенi рынок сұранысы бiрiншi кезекте тауардың сатылу бағасына тәуелдi болады.

Нарықтыжағдайлардызерттегендесұраныстың не себептiжәнеқандаймөлшердеөзгергенiнзерттеуүшiн  “сұраныстыңикемдiлiккоэффициентi”  қолданылады. Бұл абсолюттiкемес, салыстырмалылық коэффициент. Сондықтан, сұраныстыңикемдiлiккоэффициентiзерттелгелiотырғансұранысфункциясының факторы бiрпайызғаөзгерсе, ондасұраныстыңқандаймөлшергеөзгеретiнiнкөрсетедi.

Сондықтан мен  курстықжұмысымныңтақырыбын “Сұранысзаңы. Сұранысқаәсерететінфакторлар” депалдым.

Бұлтақырыптыңөзектiлiгi, осы сұраныстыңикемдiлiккөрсеткiшiарқылытұтынушылардыңөмiрсүрудеңгейiн, жалпыэкономиканыңтұрақтыдамуынжәнесыртқыфакторларөзгерiсiнетәуелсiздiгiнкөругеболады. Өйткенiтұтынушылардыңөмiрсүрудеңгейiтөмендеуболса, ондаолардыңсұранысыбағаныңөзгеруiнесезiмталболады, яғнисұранысыикемдiболыпкеледi. Бұлмысалыбүгiндеелiмiздiңтұтынушыларыныңжағдайынасәйкескеледi.

Менiң осы тақырыптыорындаудағынегiзгiмiндеттерiмкелесiдей:

• Рыноктыққатынастыңнегiзгiэлементiнiңбiрiсұраныстыжан-жақтықарастырып, оныңрыноктыңбасқаэлементтерiменбайланысынқарастыру;

• Сұраныстың рынок тепе-теңдiкмеханизмiндегiорнынжәнеоныңәрекеттерiнқарастыру;

• Рыноктықмеханизмдегiсұраныстыңжәнесұраныскөлемiнiңсыртқыфакторларғабайланыстыөзгеруiнемесежылжуынқарастыру, осы әрекеттердiң экономика дамуыүшiнәсерiнталдау;

 

 

 

I. Сұранысқаәсерететінфакторлар, сұранысжәнеұсынысзаңы, өзарабайланысы

 

1.1.Сұраныс жәнесұранысқаәсерететінфакторлар. Сұранысаспектілері.

 

Сұраныc–бұлнарықтаболатын, ақшаменқамтамасызетілетінқажеттіліктердіңкөрінуформасы. Ал, басқашаайтқанда, сұранымтөлемқабілеті бар қажеттілік. Құнтұрғысындасұранымқажеттітауардыңбағасыныңсоммасы.

Сұраныс, яғни, адамдарға  азық-түлік. Өндіріс құрал-жабдықтарының  қажеттілігі нақты қанағаттандырылуы, ақша қаражатымен қамтамасыз етілуі тиіс. Басқаша айтқанда, сұраныс  – ол белгілі бір тауарға белгілі бір баға бойынша төлем қабілеті бар қажеттілік.

Сұраныс – рынокта тауарға  деген қажеттілікті анықтаушы ретінде  көрінісін табады. Ал тұтынушылар  тауарды рыноктағы баға мен өздерінің  ақшалай табыстарына қарай сатып  алады. Сұраныс адамдардың тауарға  деген қабілеті мен тілегін көрсетеді.

Тауардың нарықтық бағасы мен сұраным мөлшерінің арасында барлық уақытта да белгілі бір  арақатынас болады. Оны график түрінде- сұранымқисығыныңсызығыдепатайды.

 

 

Сурет 1. Сұранымқисығыныңқисығы.

 

 

1 Суреттенкөріпотырғанымыздайбаға- Р1 сұраныммөлшері- Х1, баға  Р2>Р1 сұраныммөлшері  Х2<Х1  сәйкескеледі. Тауардыңбағасынеғұрлымжоғарыболса, оғандегенсұранымсоғұллымтөменболады.

Сұранымзаңыбойынша, егербағатөмендесе, әдеттетұтынушылартауардыкөпмөлшердесатыпалады. Егертауарларғабағаөссе, ондаоларғадегенсұранымазаяды. Сұранымқисығыныңсызығыбірқалыптытұрмайды, олмезгіл-мезгілжылжыпотырады.

Қисықсызығыныңоңға / Д1 Д2/ қарайойысуытауардыңсұранымныңөскенін, ал солғақарайойысуы / Д1 Д1/ сұранымныңазайғанынкөрсетеді. Оны 2- суреттенкөреаламыз:

 

 

 

 

Сурет-2. Сұраныстағы өзгеріс.

 

Нарықтық сұраныс толып  жатқан факторлардың әсері арқылы қалыптасады;

- бағаныңдеңгейінен;

- сатыпалушылардыңақшалайтабысынан;

- тұрғындардыңұнатуынанжәнеартықбағалауынан;

- нарықтықшамасынан;

- жиналғанмүліктен;

- сатыпалушылардыңсанынанжәнебасқалардан.

Сұраныскөлемінің оны  анықтайтынфакторлардантәуелділігісұранымныңқызметі / функциясы/ депаталады. Оны мынадайформуламенкөрсетугеболады:

 

 

 

Мұндағы:

-  берілген тауарға сұраным  мөлшері;

Ғ  -  сұраныстың оны қалыптас-н фактор-н тәуелділік нысаны;

Б -  берілген және кездескен тауарлардың бағасы;

- тұрғындардың ақшалай табысы;

- тұтынушылардың ұнатуы немесе  артық бағалануы;

М -  жиналған мүлік

Тауарға сұраныстың мөлшері тұрғындардың ақшалай табысының  деңгейіне тура пропорционалды және баға деңгейіне кері пропорционалды.

Баға неғұрлым жоғары  болса, соғұрлым тауарларға сатып алушылар тарапынан болатын  сұраным азаяды. Егер сұраным мөлшерінің бағаға байланыссыз детерлиенаттарын ( басқаша айтқанда бағаға байланыссыз  факторларын) өзгеріссіз деп есептесек, онда сұранымның бағадан функциональды  тәуелділігін мына формула түрінде  көруге болады:

 

 

 

Сұраныс жағдайына  көптеген, оның ішінде экономикалық (барынша жаңа, пайдалануда тиімді өнімдер); аймақтық (табиғат климаттық жағдайларға байланысты әртүлрлі аймақтардағы сұраным ерекшелігі); психологиялық ( сатып алу кездейсоқтығының шамасыф); демографиялық (әртүрлі жастағы ерлердің, әйелдердің, балалардың ерекше сұранымы);

Кәсібилік ( білім дәрежесі, айналысатын кәсібі мен қызмет түріне байланысты болатын тауарды ұнату мен артық бағалау ерекшеліктері);

Ұлттық  діни сипаттағы және басқа да факторларға әсер етеді.

Сұранысқа негізінен екі фактор әсер етеді:

1. Бағалық  фактордың әсері;
2. Бағалық емес фактордың әсері

Бағалық емес факторларға:

1. Тұтынушылар таңдауы(талғамы);
2. Сатып алушылар саны;
3. Сатып алушылар табысы;
4. Балама тауарлардың бағалары;
5. Қолайлы жағдайды күту жатады.

1.Тұтынушылар  таңдауы. Бір тауарға тұтынушылар  қалауы жағымды болып өзгерсе,  ол сұранысты көбейтеді, керісінше  жағдайда, сұранысты азайтады.

2.Сатып алушылар  санының көбеюі сұранысты көбейтеді. 

3.Табыс мөлшерінің  көбеюі сапалы тауарларға сұраныстың  өсуіне әсер етеді.

4.Балама тауарлардың  бағалары сұранысқа әр түрлі  әсер етеді. Тауарлар әдетте 2 топты құрайды: алмастырушы және  толықтырушы. Олар сұранысқа әр  түрлі әсер етеді. Мәселен,  кофенің бағасы өссе, оның орнына  шәй пайдалынылады.

5.Қолайлы жағдайды  күту. Яғни бұл мәселен, сатып  алушы бір тауарға бағаның  төмендеуі туралы естиді де, яғни  сол тауар бағасының төмендегенін  күтеді.

Нарықты басқару  дегеніміз- осы факторлардың көмегімен  сұранымға тиімді және мақсатты бағытта  әсер ету болып табылады. Сұраныс  икемді және икемсіз болып келеді. Сұранымның икемділігі деп- сұраным  жиынтығының тауарлар мен қызметтердің бағасының өзгеруіне жауап ретіндегі сандық өзгеру шамасын айтады. Икемділіктердің сандық көрсеткіштері жоқ, сарапшылар тек қана сұранымның икемділік коэффициенті қолданады (сұраным икемділігі 1-ден көп, яғни Еа>1). Бұл коэффициент сатып алуға алынатын тауар санының салыстырмалы түрдегі өсуін, бағаның салыстырмалы түрде төмендеуіне бөлумен анықталады:

 

 

Мұндағы

 

Еа - сұраным икемділігінің  коэффициенті

 Ха -сұраным көлемінің өсу проценті

 Р - бағаның төмендеу проценті

 

 

Әртүрлі тауарлар тобына сұранымның икемділігі бірдей емес. Бұл коэффициент, берілген және басқа тауарларға сұранымды қанағаттандыру шамасынан, нарықта бар сол сияқты тауарлардан тәуелді болуы мүмкін. Әдетте күнделікті қажетті тауарлар, әсіресе тамақ өнімдерінің өте  икемсіз сұраным тисығы болады. Басқаша  айтқанда, оларға деген сұранымның бағаларының өсуі себепті айтарлықтай  өзгере қоюы екіталай. Мысалы, нанның бағасының 24 тиынннан 10 сомға дейін өсуі оны  тағам ретінде тұтынуды күрт қысқарта алған жоқ. Сұраным бұл ретте  оңтайсыз, икемсіз болып отыр. Керісінше  бағалардың өсуінің әрекетімен хрусталь, зергерлік бұйымдар, жеңіл машиналар  секілді бұйымдарға төлем бар  сұраным күрт қысқарды. Ал бұл көрсеткіш  сұранымның икемділігін сипаттайды.

Сонымен  сұраным - төлем мүмкіндігі бар қажеттілік, яғни тұтынудың керекті тауарларға төлей алатын ақша соммасы.

Сұраныс  дегеніміз - берілген бағада сатуға арналған тауардың саны. Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасының өзгеруі бағаның құн төңірегіндегі  тербелуін тудырады. Осы тербелулер арқылы сұраныс пен ұсыныстың  тепе- теңдігін, ал түбінде өндіріс  пен тұтынудың тепе- теңдігін қамтамасыз ететін деңгей қалыптасады.

 

 

Сұраныс аспектілері

 

Сұраныс – бұл тәуелділік

Баршамыз да "сұраныс" туралы ойша пікір түйеміз: бұл белгілі  бір игіліктерге деген қажеттілік. Экономикалық теорияда әдетте "төлем  қабілетті" сұранымды сатып алушылардың  төлей алатын ақша қаражатының көлеміне ие сұранымды айтады.

Алайда, мұндай түсінік  экономистер сұраныс деп түсінетіннен қөрінетін бөлігін ғана құрайды. Қатаң экономикалық мәнінде сұраным  тауарды сатып алудың мүмкін көлемі мен осы сатып алуға кететін  шығын көлемі тәуелділігін сипаттайды. Бұл тәуелділікті мынадай формула  түрінде көрсетуге болады:

 

Д - сұраным көлемі; р - баға. ;

Сұраныс

Тауарларды сатып  алудың мүмкін көлемі - оны сатып  алуға кететін шығын көлемі ... Отандық экономикалық теория мен  тәжірибе үшін бұл -экономика тиімділігінің  жаңа формуласы, себебі, нарық болмаған жағдайда, оны басқаша, мына сипатта  қолданды:

 

Бірақ - бұл өнім өндіруші тұрғыныснан қарағандағы  экономика тиімділімнің формуласы. Бұл формулада тұтынушы толық  ескерілмей қалады, олай болатыны мұнда  тиімділік өлшемі өндірістің ғана шеңберінде тұйықталып қалған. Ал, сатып алу, яғни алғанда сатып алушының шығындар мөлшері мен сапасы жағынан өнім өндірушінің шығындарынан бөлекше  болып келеді.