Қазіргі заманғы ақша теориялары

ЖОСПАР

 

КIРIСПЕ ...............................................................................…………............…........3

1 АҚШАНЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНI МЕН АҚША ТЕОРИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ ..................................................................................5

1.  Ақшаның экономикалық мәнi және ақшаның қызметтерi ...............................5

1.2  Қоғамдық дамуда металл  ақша, оның басқа да ақша формаларына өзгеру себептері.......................................................................................................................8

1.3  Қағаз ақшалар және олардың  айналыс заңдылықтары...................................13

 

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АҚША РЕФОРМАЛАРЫ МЕН ҚАЗIРГI АҚША ЖҮЙЕСIНIҢ ДАМУЫ ................................................................17

2.1 Қазақстанның Кеңес Одағы және егемендiгiн алып ұлттық валютаны енгiзу кезiндегi жүргiзген ақша реформалары ..................................................................17

2.2 Ақшаның металдық, номиналистiк және сандық теорияларының дамуы .....................................................................................................................................20

2.3 Қазiргi елiмiз экономикамыздағы ақша жүйесiнiң дамуы ..............................26

 

ҚОРЫТЫНДЫ .................................................................................…….…..……..29

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.................................................…....………..….31

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КIРIСПЕ

 

“Ақша” - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi.

Қоғамдық  өндiрiс дамыған сайын, айырбас  операцияларын жүргiзуге көмектесетiн  жалғыз ерекше тауардың бөлiнiп шығуының қажеттiгi туды. Осылайша ақшаның алғаш, анайы формалары дүниеге келдi.

Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып табылады. Заттардың  тауарға айналуы ақшаның пайда  болуындағы объективтi алғышарттарды  құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”

Шаруашылықтағы  тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы  емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол  және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып келедi.

Курстық жұмыстың өзектілігі. Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын «Қазіргі заманғы ақша теориялары» деп алдым. Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы. Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.

Ақша экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк - экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi.

Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi өтiмдiлiк болып табылады.

Курстық жұмыстың мақсаты: Қазіргі заманғы ақша теориялары талдау болып табылады. Осылайша менiң осы курстық жұмысты орындаудағы негiзгi мiндеттерiм келесiдей:

• Ақшаның жалпы экономикалық категория ретiндегi маңыздылығын, оның түрлерiн және экономикадағы негiзгi қызметтерiн талдау;
• Ақша айналысының механизмiн және одан туындайтын ақша теорияларының қазiргi даму жағдайын анықтау;
• Қазақстан Республикасының Кеңес Одағы кезiнде жүргiзген ақша реформаларының жүргiзiлу барысын, ерекшелiктерiн және кезеңдерiн қарастыру;
• Елiмiздiң егемендiгiн алғаннан кейiнгi 1993 жылғы ұлттық валютамыз теңгенi енгiзуiмiзге байланысты жүргiзiлген ақша реформасын қарастыру;
• Жоғарыдағы реформаларды қарастыра келе ұлттық валютамыздың бүгiнгi таңдағы экономиканың қаржы секторындағы орны мен оны дамытудағы iс-шараларын қарастыру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 АҚШАНЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНI МЕН АҚША ТЕОРИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ

 

1.1 Ақшаның экономикалық мәнi және  ақшаның қызметтерi

 

Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы белгiлi бiр эканомикалық қарым-қатынастарды көрсететiн, тарихи даму үстiндегi эканомикалық категория болып табылады. Эканомикалық категория ретiнде ақшаның мәнi оның үш қасиетiнiң бiрiгуiмен көрiнiс табады. Оларға:

• Жалпыға тiкелей айырбастау ;
• Айырбас құнының дербес формасы ;
• Еңбектiң сыртқы заттық өлшемi .

  Жалпыңа тiкелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану кез-келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкiншiлiгiнiң бар екендiгiн көретедi, яғни оның өтiмдiлiк қасиетi. Социализм жағдайында бұл мүмкiндiк елеулi қысқарды және тек қоғамдық жиынтық өнiмдi пайдалану және бөлумен ғана шектелдi. Кәсiпорындар жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазiргi кезде жекешелендiру процесстерiнiң жүруiмен байланысты, жалпыға тiкелей айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың көлемi едәуiр кеңiдi.

Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретiнде пайдалану тауарларды тiкелей өткiзумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану жағдайлары, олар несие беру, бюджеттiң кiрiстерiн қарыздық берешектердi өтеу, мемлекттiк бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастыру, өндiрiстiк және өндiрiстiк емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктер несиелiк ресурстарды басқа банктерге сатуы және т.б

Еңбектiң сытрқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған еңбектiң, олардың ақша көмегiмен өлшену мүмкiн құнын анықтау арқылы көрiнедi.

Ақша  экономикадағы мәнiн өзiнiң атқаратын  негiзгi қызметтерi арқылы орындайды. Ақшаның  әр қызметi тауар айырбасы процесiнен  туындайтын тауар өндiрушiлердiң  өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк - экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi. Ақша қазiргi экономикада атқаратын бес түрлi қызметi бар:

1. Құн өлшемi және баға масштабы;
2. Айналыс (айырбас) құралы;
3. Төлем құралы;
4. Қор және қазына жинау құралы;
5. Дүниежүзiлiк ақша.

Ақша  құн өлшемi қызметi. Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде барлық тауарлардың құнын өлшейдi. Құнның өлшем қызметi тауар өндiрiсi жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемi ретiндегi қабiлеттiлiгiн бiлдiредi, бағаны анықтауда делдал қызметiн атқарады. Өзiнiң жеке құны бар тауар ғана , құн өлшемi бола алады. Яғни, бұл қызметтi толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемi – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды көрсетедi.

Ақша  құн өлшемi қызметiн идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейiн орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшiн тауардың бағасын белгiлесек жеткiлiктi.

Ақша  түрiндегi көрiнетiн тауардың құны, оның бағасы болып табылады. Толық құнды  ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ. Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерiмен анықталуы мүмкiн емес. Бағаның орнына ақшалар кез-келген тауарларсанын сатып алу мүмкiндiгi бар. Сатып алу қасиетiмен ерекшеленедi.

Құн өлшеу қызметi жалпы эквивалент ретiнде  ақшаның тауарға деген қатынасын  көрсетедi. Бiрақ тауардың бағасын анықтау үшiн баға масштабы қажет. Металл ақша айналысында мемлекет заңды түрде баға масштабын тұрақты етiп ұстады. Металдың салмақтық санын ақша бiрлiгiне бекiттi. Алғаш рет монеталар соғыла бастағанда баға масштабы олардың салмақтық құрамына сай келдi. Мысалы, фунт стерлинг алғашында күмiстiң фунты есебiнде пайда болды. Тарихи даму барысында баға масштабы ақшаның салмақтық мазмұнынан ерекшелене түстi.

Құн өлшемi және баға масштабы ретiндегi ақша қызметтерiнiң арасында едәуiр айырмашылықтар бар. Құн өлшемi – мемлкетке тәуелдi емес ақшаның экономикалық қызметi болып табылады. Ол құн заңымен анықталады. Баға масштабы және құнды емес тауар бағасын көрсету үшiн қызмет етедi.

Ақшаның айналыс құралы. Ақша айналыс құралы қызметiнде тауарларды өткiзудегi делдал болып табылады. Ақшаның айналыс құралын негiзiнен әйгiлi экономис А.Смит құптаған болатын.

Тауарлар  бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып, өзiнiң тұтынушысын тапқанға дейiн  ақша үздiксiз айналыста болады.

Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал ролiн  атқарады, ал бұл кездегi сатып алу  және сату актiсi ерекшеленедi, уақыты мен  кеңiстiгi бойынша сай келмейдi. Сатушы, тауарын сатғаннан кейiн, басқа тауарды сатып алуға әр уақытта асықпайды. Ол тауарды бiр нарықта сату, ал басқа нарықтан сатып алуы мүмкiн. Делдал ретiндегi ақшаның көмегiмен уақыт пен кеңiстiктегi өзара сай келмеушiлiк жойылды.

Өзiнiң  құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға қарағағанда, ақшалар  айналыс құралы ретiнде барлық уақытта  осында қалып отырады және сату-сатып  алу процесiне қызмет етедi.

Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң  ерекшелiктерi мыналар:

• Тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
• Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
• Ақшаның бұл қызметiнде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша белгiлерi орындайды.

Бiрақ  бұл, несие және қағаз ақшалар  ақшылы тауармен (алтын) байланысты емес деген сөз емес. Бұл байланыс несие  ақшалардың алтын нарығында жасырын  айналыс болуыменен түсiндiрiледi.

Ақша  айналыс құралы қызметiн атқаратын  болғандықтан, айналыс қажеттiлiгi олардың саны өткiзiлуi тиiс тауарлардың бағасы мен массасы негiзiнде, яғни өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасы мен анықталады. Егер ақшаның айналыстағы масасы тауар массасынан көп болса, одан бұл олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келедi.

Ақша  төлем құралы. Тауар айналысы ақша қозғалысы мен байланысты. Бiрақ  ақша қозғалысы мiндеттi түрде тауар  қозғаласымен бiр уақытта тоғысуы  тиiс емес. Ақша құнның еркiн формасында көрiнедi. Олар өтiзуi процесiн еркiн  аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар  қозғалысынан ерте немесе кеш жүруi мүмкiн.

Егер  тауар мен ақшаның қарама - қарсы  қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем  ақы түскенге дейiн сатып алынған  немесе керiсiнше болса, онда бұл  жағдайда ақшалар төлем құралы қызметiн  атқарады.

Ақшалар төлем құралы ретiнде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен  бiрге қаржы – несие қатынастарына  да қызмет етедi. Барлық ақшалай төлемдердi төмендегiдей етiп топтатуға болады:

• Тауарларды және қызметтердi төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Еңбек ақы төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
• Банктiк қарыз, мемлекеттiк және тұтыну несиесi бойынша борыштық мiндеттеме;
• Сақтандыру мiндеттемелерi;
• әкiмшiлiк - сот сипатындағы мiндеттемелер және басқалары .

 Ақша төлем құралы ретiнде  айналыс құралынан өзара айырмашылықтары  бар. Бұл қызметте ақшалар делдал  болып табылмайды, ол тек қана  сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесiнде  тауарларға қатынасты ақшаның  өз бетiнше еркiн қозғалысы  байқалады. Тауарды несиеге сатып  ала отырып, сатып алушы сатушыға  ақшаны берудiң орнына, борыштық  мiндеттеменi жазып ұсынады. Бұл  борыш өтелгенкезде, ақша төлем  құралы ретiнде қызмет атқарады.

Төлем құралы ретiндегi ақшаның қызметi оның бұдан бұрын қарастырылған қызметтерiнен  айырмашылығы болғанымен ол олармен  берiк байланысты екенi анық. Ақшаның  төлем құралы ретiде қызмет етуiнiң  дамуы резервтiк қор құрудың, яғни ақшаның қор және қазына жинау  қызметтерiнiң туындауының қажет  екенiн көрсетедi.

Ақша  – қорлану және қазына жинау құралы ретiнде. Ақшаның төлемi және айналыс  құралы қызметтерi ақшалай қорлардың  құрылуын талап етедi. Ақшаның қорлануын  қажеттiлiгi Т – А – Т айналымының  екi актiлерге Т – А және А  – Т айырылуымен байланысты.