Экологияның даму
тарихы
Экология ( лат. оіkos – үй, баспана; logos – ілім) – жеке организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын,
ортаға бейімделу заңдылықтарын, сондай-ақорганизм деңгейінен жоғарырақ тұрған биологиялық жүйелердің – популяциялардың, организмдер қауымдастықтарының, экожүйелердің, биосфераныңұйымдастырылу және қызмет
атқару заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Экология терминін
ғылымға енгізген Э.Геккель (1866). Экология ғылымы жедел дамып, көптеген жаңа
салалары пайда болды. 19 ғасырдың аяғы,
20 ғасырдың басында ғалымдар негізінен
жекелеген факторлардың, әсіресе климаттық факторлардың, организмдердің таралуы мен сан динамикасына әсерін зерттеді.
Бірімен-бірі тығыз байланысқан, біртұтас
құрылымдық бірлік түзетін организмдер
қауымдастықтары (қ. Биоценоз) туралы ұғым да осы кезде қалыптаса
бастады (К.Мәбиус, 1877; С.Форбс, 1887). 20 ғасырдың
басындаЭкология жеке
ғылым бағыт ретінде таныла бастады, ал
“экологияның алтын ғасыры” аталған
20 – 40-жылдары популяциялар мен қа-уымдастықтарды
зерттеудің басты бағыттары айқындалып, Экологияның негізгі
ережелері мен заңдары тұжырымдалды: Ф.Клементс
(1916) биоценоздардың өзгеріп, дамитынын
және бұл бейімделушілік сипатындағы құбылыс екендігін көрсетті; А.Тинеманн
(1925) өнім ұғымын енгізді, ал Ч.Элтонның
Э. бойынша алғашқы оқулығында (1927) биоценоздарда
жүріп жатқан процестердің заңдылықтары
көрсетіліп, трофикалық қуыс ұғымына анықтама
берілді, Экологиялық пирамидалар ұғымы тұжырымдалды; 1926 жылы
В.И. Вернадскийдің “Биосфера” атты кітабы жарыққа шығып,
онда алғаш рет Жердегі бүкіл тірі организмдер
жиынтығының – “жердің тірі затының”
ғаламдық рөлі айқын көрініс тапты. А.Тенсли (1935) және В.Н.
Сукачев (1940) еңбектері бірімен бірі өзара
тығыз байланысқан, қоршаған физикалық ортамен зат және энергия алмасып отыратын организмдер
кешені туралы көзқарастардың дамуына, экожүйе және биогеоценоз ұғымдарының
қалыптасуына әкелді. Популяция санының ауытқуларын, популяциялар
арасындағы әсерлесулерді сипаттайтын
матем. модельдер құру (А.Лотка, В.Вольтерра,
1925, 1926), сол модельдерді эксперимент барысында
тексеру (Г.Ф. Гаузе, 1934) сияқты, қазіргі
теория Экологияның негізін құрайтын
зерттеулер де сол жылдары қалыптаса бастады.
20 ғасырдың 60 – 70-жылдары, бұған
дейін негізінен биолог мамандардың арасында ғана
қолданылып келген “экология” термині
кенеттен көпшілік арасында ең танымал
терминдердің біріне айналды. Осы жылдары,
табиғат пен адамзат арасындағы қайшылықтардың
үдей түсуіне байланысты, қоршаған ортаның
ластануы, қоршаған ортаның ахуалы, халық санының өсуі, азық-түлік пен энергия қорларын пайдалану сияқты
мәселелер ғылымның әр түрлі салаларында
зерттеліп, бұқаралық ақпарат құралдары
бетінде кеңінен талқылана бастады және
бұл процесс әлі де жалғасын табуда. Соның
нәтижесінде Экологиялық дүниетаным жаратылыстану ғылымдары ғана емес, көптеген
қоғамдық ғылымдарға да енді, Экологияда
көптеген жаңа бағыттар пайда болды. Бұл
бағыттар мен салалардың бірқатары Э.Геккель
негізін қалаған биология Экологиядан әлдеқайда
алшақ жатыр. Кейбір “экологиялық” деп
аталып жүрген ғылым салаларының қазіргі
күнге шейін нақты шекаралары белгіленіп,
еншісі ажыратылған жоқ және солардың
барлығын қанағаттандырарлық ортақ анықтама
беру оңай емес. Экологиялық ғылымдардың
соншалық сан алуан болуына қарамастан
осы күнгі Экологияның барлық салалары
мен бағыттарының негізінде организмдердің
қоршаған табиғи ортамен қарым-қатынасына
арналған іргелі биология идеялар жатыр.
Мысалы, бірінен бірі соншалық алшақ көрінуі
мүмкін, өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін
жерсіндіру, егістікке берілетін минералдық тыңайтқыштардың мөлшерін белгілеу, дәрі-дәрмектердің
емдік мөлшерін анықтау, атмосфераға шығарылатын
немесе су қоймаларына төгілетін ластаушы
заттардың шектік концентрацияларын есептеу
сияқты шаралардың негізінде Экологиядағы
шектеуші факторлар ережесі мен толеранттық
заңы жатыр.
Экология – организмдердің бір-бірімен
және қоршаған табиғи ортамен әсерлесу
заңдылықтарын зерттейтін іргелі табиғаттану
ғылымы деп анықтама беруге болады. Жедел
дамып келе жатқан және шекарасы көмескі
Экология салаларының қатарында адамның
қоршаған ортамен қарым қатынасын зерттейтін
әлеуметтік экологияны атап өткен жөн:
- 1) ең жалпылама түрде – қоғамның география, әлеуметтік және мәдени ортамен, яғни адамды қоршаған ортамен ара салмағын зерттейтін
ғылыми пән;
- 2) адамзат қоғамының табиғи ортамен әсерлесуін және өзара байланыстылығын зерттеу арқылы табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылым негіздерін жасайтын, сол арқылы табиғатты сақтап, адамның тіршілік ету ортасын оңтайландыруды көздейтін ғылыми
пән. Әлеуметтіу Экологияның негізгі міндеті
– адамзат қоғамының және оның жекелеген
аймақтық топтарының табиғатпен әсерлесу
заңдылықтарын зерттеу негізінде жаңа
табиғи-мәдениеттендірілген ортаны жобалау;
- 3) жекелеген әлеуметтік топтардың табиғатпен қарым-қатынасын
қарастыратын адам экологиясының бір
бөлігі;
- 4) адамдардың іс-әрекеттерін және сол іс әрекеттерді өзге адамдардың түсінуін, жеке тұлға немесе ұжым ретінде әлеуметтік-психология тұрғыдан баға беруін зерттеу.
Зерттеу нысаны ортақ болуына байланысты
әлеуметтік Экология адам Экологиясымен
ұштасады. Экологияның негізі биологияда
жатқанымен, қазіргі кезде ол шын мәнінде
биология шеңберінен шығып, көптеген салалары
қолданбалы, экономика, қоғамдық ғылымдарға
ұласады. Көпшілік қауымға Экологияныңбиология негізінен гөрі оның табиғатты
қорғау, табиғат қорларын ұтымды пайдалану
(табиғатты пайдалану) сияқты қолданбалы
қырлары немесе өнеркәсіптікЭкология, агроэкология, урбоэкология, адам Экологиясы сияқты салалық бөлімдері көбірек
танымал. Экологияның барлық салаларының
теориясы негізін құрайтын биология Экологияны немесе жалпы Экологияны
айрықша қарастырған жөн. Биологиялық
экология – негізінен биол. жүйелерге
әсер етуші қоршаған орта факторларының
үш тобын (абиотикалық фактор, биотикалық
фактор, анторопогендік фактор) және жердегі
тірі материяның ұйымдастырылуының төрт
деңгейін (дара организмдер деңгейі, популяциялар
деңгейі, экожүйелер деңгейі, биосфера
деңгейі) зерттейді. Тиісінше, дара организмнің
немесе белгілі бір түрге жататын организмдер
тобының қоршаған орта жағдайларымен,
әсіресе физикалық ортамен қарым-қатынасын
зерттейтін бөлімі аутэкология деп аталады;
популяциялардың құрылымы мен сан динамикасы, популяция санының реттелу механизмдері,
жойылып кету қауіпі төнген түрлерді сақтау,
шаруашылық мәні бар түрлер мен олардың
жекелеген популяцияларын сүйемелдеу
немесе керісінше санын шектеу сияқты
мәселелермен демэкология (популяциялық
Экология) шұғылданады; өсімдіктерден,
жануарлардан және микроорганизмдерден
тұратын күрделі жүйелердің құрылымын,
дамуын, орнықтылығы мен өнімділігін,
аталған организмдер топтарының арасындағы
сан алуан әсерлесулерді, олардың бір-бірімен
және физикалық ортамен зат және энергия
алмасуын зерттеу синэкологияның үлесіне
тиеді. Жер биосферасының тіршілік ортасы ретіндегі
ерекшеліктерін, қалыптасу тарихын, құрылымы
мен қызмет атқару заңдылықтарын, адамның
шаруашылық және өзге де әрекеттеріне
байланысты биосферада болып жатқан өзгерістерді,
биосфераның келешегі мәселелерін глобалдық Экология (ғаламдық Экология) зерттейді.
Глобалдық Экологияның теориясы негізін
В.И. Вернадский тұжырымдаған биосфера
туралы ілім құрайды. Қорыта айтқанда,
биология пән ретінде, Экологияға әр түрлі
деңгейдегі биология жүйелердің қоршаған
орта жағдайларымен әсерлесе отырып қалыптасуы,
дамуы және тұрақты қызмет атқаруы жөніндегі
ғылым деп қарастыруға болады. Оның зерттеу
бағыттары ортаға бейімделудің экология механизмдері,
популяциялардың санын реттеу, өнімділік
процестерін басқару, табиғи және антропогендік
ценоздардың орнықтылығы, экологиялық индикация, Экологиялық мониторинг сияқты проблемалар төңірегінде
шоғырланады.