Экология

5 Су – керемет, сирек кездесетiн минерал! Ол қатты, сұйық және газ сияқты күйде болатын жалғыз минералдардын бірі.

Су  – жақсы энергия ақпараттық сақтаушыларының  бiрi. Ол адам бойындағы энергияны  өзіне сіңріп алатындығы ғылыммен дәлелденді.

Барлық  малдар және өсiмдiтер, жанды заттар заттар сулардан тұрады: малдар – 75%ке, балық – 75%ке, медуза – 99%ке, картоп – 76%ке, алмалар – 85%ке, қызанақтар – 90%ке, қиярлар – 95%ке, қарбыздар – 96%ке.  Адам организм 86%сдуан тұрады. Су мөлшерi әр түрлi мүшеде, әр түрлі көлеиде болады:   бауыр – 69%ке дейiн бұлшық еттер – 70%ке дейiн ми – 75%ке дейiн бүйректер – 82%ке дейiн қан – 85%ке дейiн.

Адам  баласының бас экологиялық мәселелерi:

экологиялық таза азықтар жоқ

төмен сапалы ауыз сулар, тұрғынның денсаулық  жағдайының негiзгi белгiсi,

дәрiгерлiк  және әлеуметтiк сипаттың мәселелерiнiң  аласа шешiмi.

85% барлық аурулардың әлемiнде сумен  берiледi. Жыл сайын 25 миллион адам  сумен тараланатын аурулардан  өледі. Адам күнделікті өмірде  суды пайдаланады. Ол iшу және  азық үшiн оны қолданады, жуыну  үшiн, қыстыгүнi – жылыту үшiн.

Бiз  судан 80%ке тұрамыз. Су – бiздiң дене құрастырылған бас материал.

Суы адамы үшiн алмастырылмайтын, темiр, газ, көмiр, мұнайға қарағанда бағалырақ  жаратылыс байлығы болып табылады,

Адам  организмдағы судын пайдалылығы:

Энергия айналымын өзгертуге көмектеседі,организмға нәрлi затты сiңiруге көмектеседi,

тыныс үшiн оттектi дымдайды, дене ыстығын  реттейдi, зат алмасуда қатысады, тiршiлiк маңызды органдарды қорғайды, буындар жағады, организмнан әр түрлi қалдықтарын шығарады

Микроскоппен  қанның көп жылдық зерттеулерi организмның  құрғатуы, сусыздануы және қанның келесi ашуы қазiргi ауруларды көпшiлiктiң  себеі екені дәлелденді. Су буындарды  тазарту үшiн қажеттi, барлық органдар мен жүйелер құрылысын маңызды  болып келеді

Бiздiң  өмiр барлық процесс – бұл кеуiп  кетудi процесс: сақтаудың парыздың жанында кез келген көкөнiс және жемiс өз сырт пiшiнi жоғалтатын адам тыржиған да қағырланады. Омыртқаның остеохондрозы  – ғажайып мысал, кеуiп қалу омыртқа  аралық дисктiң сүйек нәзiк пластинкасының құрғақ сүйекке айналуы.

Судағы  ересек адамның тәулiктiк қажеттiгi – дене салмақты 1 кг-ға 30-40 грамм. Судағы организмның күн сайынғы қажеттiгi 40% шақты азықпен қанағаттанады, бiз өңге әр түрлi сусындардың түрiнде  қабылдауымыз керек. 50% шақтыдан нанда  ботқалардағы 80% суға дейiн болатынын  көңiл қоймастай емес, етте – 58-67%, көкөнiстер және жемiстердегi – 90% суға дейiн, яғни қурап қалған тағам судаң  тұрады.

Адам  күніне суды 1, 5-2 литр жоғалтады. Демек  соншама оған су iшуi керек.

Сонымен қатар суды тек қайнаған түрде  ішу керек. Өйткені суда әр түлі зиянды микроорганизмдер болуы мүмкін.

12 билет

1 11-1 сурагы

2 Популяция[1] (латын тілінде populus — халық, тұрғын халық) — белгілі бір кеңістікте генетикалық жүйе түзетін, бір түрге жататын және көбею арқылы өзін-өзі жаңғыртып отыратын организмдер тобы. Осы топтың популяция болып есептелуі үшін: тарихи қалыптасқан ареалы және үздіксіз өзгеріп тұратын сыртқы орта жағдайында өзінің саны мен құрылымын сақтауға қабілетті болуы; сол түрдің өзге топтарынан қандай да бір табиғи кедергілермен ажыратылып тұруы; бір немесе бірнеше экожүйенің құрамына кіріп, олардағы зат алмасу, энергия тасымалдау процестеріне қатысуы тиіс. Әр популяция өзіне ғана тән статиктикалық сипаттамалары (саны, тығыздығы, ареалы, орналасуы, жас ерекшелігі, жыныстық құрамы) және динамикалық сипаттамалары (саны мен тығыздығының уақытқа қатысты өзгеруі) бойынша ерекшеленеді. Популяцияның статиктикалық сипаттамалары популяцияның белгілі бір сәттегі күйін көрсетіп, өлшеу, санау арқылы қысқа мерзімде анықталады. Популяцияның динамикалық сипатамаларын анықтау ұзақ мерзімді (бір ұрпақ жаңаратындай) қажет етеді. Популяция санының динамикасы белгілі бір уақыт аралығындағы тірі организмдердің өмірге келуі мен өлімі көрсеткіштерінің ара салмағы бойынша анықталады. Сондай-ақ, популяция санының өзгеруіне иммиграция және эмиграция процестері де әсер етеді. Популяция саны өсуінің біртіндеп тежелуі логистикалық теңдеу арқылы өрнектеледі. Әдетте, жануарлар мен өсімдіктер популяциясының саны біршама тұрақты болғанымен, олар әлсін-әлсін күрт өзгеріп отырады (мысалы, тоқалтіс тышқандар, леммингтер, т.б.). Кейбір жануарлардың (шегіртке, бөкендер, т.б.) санының немесе тығыздығының қауырт өсуі олардың қоныс аударуына әкеледі. Жануарлар популяцияларының саны мен тығыздығы күрделі мінез-құлықтық (аумағын белгілеу, қору, көші-қон), физиологиялық механизмдер арқылы (гормондар қызметі, стресс) және популяцияның генетикалық құрылымының өзгеруі арқылы реттеліп отырады.

Топтық  бірігу ретіндегі популяция өзіне  ғана тән қасиеттермен қатар әрбір  жеке дарақтардың өзіне тән қасиеттерге  де ие. Топтық ерекшеліктер дегеніміз - бұл популяциялардың негізгі  сипаты. Оған мыналар жатады:

1) жалпы есебі (сан) - болінген аумақтағы  дарақтардьщ жалпы саны;

2) тығыздық - популяция мекендеген  кеңістіктің ауданына немесе  көлеміне келетін дарақтардың  орташа саны;

3) өсімталдық - кебею нәтижесінде уақыт  бірлігінде пайда болған жаңа  дарақтар саны;

4) өлім-жітім - белгілі уақыттың  бір бөлігінде дарақтар популяциясында  өлгендердің мөлшерін көрсететін  көрсеткіш;

5) популяция өсімі - туу мен өлім-жітім  арасындағы айырма; өсімнің пайдалы  да, пайдасыз да болуы мүмкін;

6) өсу қарқыны - уақыт бірлігіндегі  орташа өсім;

7) жыныстық құрам — берілген  популяциядағы еркек және әйел  жынысты дарақтар арақатынасы;

8) жас құрамы - бұл дарақтарды жасы  бойынша бөліп тарату.[2]

Популяция терминін 1903 ж. Дания биологы В.Иогансен (1857 — 1927) енгізді. Эволюция заңдылықтарын, түрлердің пайда болуын зерттейтін ғалымдар популяцияны микроэволюциялық процестің ең шағын бірлігі ретінде  қарастырса, ал экологтар популяцияны  түр аралық әсерлесу мен өнімділік  тұрғысынан зерттейді. Популяцияны  зерттеудегі микроэволюциялық, генетикалық, экологиялық бағыттарды біріктіретін биологияның жаңа саласы — популяциялық биология қалыптасты. Жойылып кету қаупі төнген түрлерді сақтап қалу, зиянды түрлердің санын тежеу, экожүйе  құрамына жаңа түрлерді енгізуде (интродукция) популяцияны зерттеудің маңызы зор.

3 11-3 сурагы

4 Геккель Эрнст (16.2.1834, Германия, Потсдам — 9.8. 1919, Йена) —неміс биологы. 1852—57 ж. Берлин, Вюрцбург ун-ттерінде оқытушы, 1861—1909 ж. Йена ун-тінде приват-доцент, проф. болды. Радиолярияларды (1862 және 1887), әктасты губкаларды (1872) және медузаларды (1879, 1880) зерттеген. Эволюциялық ілімді ілгері дамыту бағытындағы “Организмдердің жалпы морфологиясы” (1866), “Дүние жаратылысының табиғи тарихы” (1868), “Антропогения немесе адамның даму тарихы” (1874), “Тіршіліктің кереметтері” (1904) атты ғыл. еңбектері белгілі. Геккель бірінші болып ғылымға “экология” терминін енгізді (1866). Ол Ч. Дарвиннің түрлердің шығу тегі туралы теориясы негізінде тірі табиғаттың тегі мен даму заңдылығы жайындағы ілімді дамыта отырып, Ф. Мюллермен бірге биогенетикалық заңның негізін салды. Геккель өсімдіктер мен жануарлардың ірі жүйелік топтарының шығу тегі мен дамуын анықтауда “үштік параллель” (салыстырмалы эмбриология, салыстырмалы анатомия және палеонтология) әдісін ұсынды. Эволюциялық даму барысында адамдар мен маймылдарды питекантроптар байланыстырады деген пікір айтқан.

13 билет

1 Абиотикалық факторлар (гр. 'a' — теріс және bіotіkos — тірішілік, өмір) — бейорганикалық ортаның тірі организмдерге жасайтын тікелей немесе жанама әсерлерінің жиынтығы; сыртқы ортаның бейорганикалық, физикалық және химиялық жағдайлары.[1]

Ол  ф и з и к а л ы қ  абиотикалық фактор (темпиратура, жарық, жел, ылғалдылық, атмосфераның қысымы, ағыстар, радиациялық деңгей, радиоактивті сәуле шығару т.б.), х и м и  я л ы қ Абиотикалық фактор (атмосфера, су, қалдықтар, топырақ, шөгінді  құрамы және олардағы қоспалар т.б.), к  л и м а т т ы қ абиотикалық  фактор (күн радиациясы, атмосфералық жауын-шашын, гидросфералық қысым  т.б.) болып бөлінеді. Өсімдік пен  жануарлардың ыстыққа, суыққа, ауа қысымына, су тереңдігіне, хим. құрамына қарай бейімделуі, кейбір жануарлардың қысқы, жазғы ұйқыға кетуі т.б. Абиотикалық факторға байланысты. Жер бетінің, ауаның, судың химиялық және физикалық құрамының өзгеруі тірі организмдерге де әсер етеді. Мысалы, 20 ғасырда Арал теңізінің тартылып, ауада тұз концентрациясының көбеюіне байланысты, миллиондаған тонна тұзды шаң тірі организмдерге үлкен әсерін тигізді.

Абиоталық факторды химиялық (атмосфераның, теңіздің, тұщы судың құрамы және тағы да басқалары) және физикалық (климат, орография) деп  екіге бөледі. Абиоталық фактор биоталық және антропогендік факторлармен қосылғанда экологиялық факторлар құрайды

2 Шелфорд ережесі— экология ғылымы негізгі қағидаларының бірі. Мұны толеранттылық заңы (лат. tolerantіa — шыдамдылық) деп те атайды. Бұл бойынша қандай да бір организм популяциясының тіршілік етуі немесе таралуы өзін қоршаған ортаның кешенді экологиялық факторларына тәуелді болады да, әрбір организмнің өзіне тән шыдамдылық ауқымы айқындалады. Шыдамдылық ауқымы, организмдер тіршілік ете алатын, әрбір фактордың ең төмен және ең жоғары деңгейімен шектеледі. Мұны түрдің экологиялық стандарты деп атайды. Популяцияның немесе түрдің тіршілігіне қолайлылық деңгейі әсер ететін фактордың қарқындылығына байланысты ең жоғары қолайлылық деңгейі негізінен күмбез пішінді сызық түрінде көрініс береді. Шелфорд ережесін 1913 жылы америка экологы В.Э. Шелфорд (1877 — 1968) өзінің жәндіктерге әр түрлі қарқындылығы бар физикалық әсерлер арқылы жүргізген тікелей тәжірибесінің негізінде ұсынды. Шелфорд ережесі Либихт заңымен (минимум заңы) бірге шектеуші факторлар қатарына жатады. Кез келген экологиялық фактор шектеуші фактор болуы мүмкін (мысалы, құстар үшін ұя салуға жарамды орындардың саны, т.б.). Дегенмен, маңызы бар факторларға темперература, су, қоректік заттар (өсімдіктер үшін топырақ құрамындағы биогенді заттардың болуы) жатады. Шелфорд ережесі басқа да қосымша қағидаларға сүйенеді: шыдамдылық ауқымы жеке факторлар мен олардың әрқалай ұштасуына байланысты әр түрлі болады; сыртқы ортадағы кез келген жағдайларда тіршілік ете алатын (шыдамдылық ауқымы жоғары) организмдер (эврибионттар) өте кең тараған; егер бір фактордың деңгейі шыдамдылық шегінен артып кетсе, онда организмнің басқа факторларға шыдамдылық ауқымы тарылады. Организмдердің шыдамдылық ауқымын ажырату үшін көптеген терминдер қолданылады. Мысалы, температураның әлсіз ауытқуын — стенотермділік; темпетураның кең деңгейде ауытқуын — эвритермділік; қоректік заттардың аз болуына шыдамдылығын — стенофагтық; қоректік заттардың көп болуын — эврифагтық деп атайды.

14 билет

2 Биотикалық қарым-қатынастар типтері Биотикалық факторлар - бір организмдердің тіршілік етуі барысында басқа организмдерге әсері. Биотикалық қарым- қатынастардың негізгі типтері: бәсекелестік, жыртқыштық, комменсализм, мутуализм, симбиоз, синойкия, паразитизм. Биоңенозда әртүрлі түрлер арасында белгілі бір қарым- қатынастар қалыптасады. Оның негізі қоректік тізбектерге байланысты екені белгілі. Десе де, организмдер арасындағы кеңістіктік қарым-қатынастар да негізгі роль атқарады. Қоректік тізбектер өсімдік, құстар және жануарлар арасында болады.

Бәсекелестік - бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара корек, тұрағы, т.б. ресурстардың жетіспеушілік жагдайьшдағы қарым-қатьшастарының көрінісі. Кезінде Ч.Дарвин түр ішіндегі бәсекелестікті тіршілік үшін күрестің маңызды әрі жоғарғы формасы  ретінде бағалаған. Бұл көрініс  өсімдіктер мен жануарлар арасында жиі байқалады.

Мысалы, кәдімгі шыршалардың  өздігінен сиреуі немесе құмырсқалардың қырылу арқылы популяңиясын реттеуі  жатады. Тұраралық бәсекелестік әр түрге жататын түрлер арасында болады. Ол бірде айқын білінсе, бірде  онша байқалмайды. Сондықтан эколог Г.Ф.Гаузенің зерттеулері бойынша  екі түрге жататын популяциялар еш уақытта бір жерде өмір сүре алмайды. Оның біреуі белсенді түр ретінде басымдылық көрсетіп, екіншісін ығыстырады немесе жойып жібереді. Бұл әрине Қоректік ресурсқа тәуелді болған жағдайда іске асады. Кейбір жағдайда бәсекелестік қоректік фактор арқылы емес басқа да (мінез-құлық, . тұрағы үшін, аумақтық т.б.) факторлардың жетіспеуінен де болады.

Жыртқыттык - қорек, аумақ, т.б. ресурстар үшін бірін-бірі өлтіру, қуу, жеу арқылы көрініс береді. Жыртқыштық - түрлер арасында болатын қарым-қатынастардың  ең жоғарғы формасы. Жыртқыштық организмдер  үшін оңайға туспейді. Ол үшін жыртқыш  жемтігін алдымен іздеп тауып, үстауы қажет. д л жемтік өз кезегінде  жауынан қорғану үшін жоғары бейім- делушілік қасиетке ие болады. Бұл  құбылыстар ғасырлар бойы дамып, организм бойында морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық т.б. өзгерістерге алып келді. Олар өсімдіктерде тікен, қабық , жағымсыз иіс түрінде білінсе, жануарлар  дүниесінде улы бездер, панцирлер, қорғаныс түстер, мінез- құлкының өзгеруі, түрін  өзгерту, денесінің кейбір мүшесін  бөліп тастау, қашып кету, жасырыну т.б. құбылыстар арқылы жүзеге асады. Тіпті  құстар, тұз тағылары сес көрсетіп, қарсы шабу, қатты дыбыс шығаруға дейін бейімделген. Эволюция барысында  кейбір жыртқыштар жемтігін таңдап жеуге, екіншілері көпқоректілерге айналған. Мәселен, қасқыр көпқоректі болса, ал кейбір құстар тек балықпен қоректенуге  бейімделген. Тіпті кейбір ірі жыртқыштар қорегін таңдаумен қатар өзіне  тән агрессивті, баяу, кейде пассивті (өлекселермен қоректенетіндер) формалары  келіп шыққан.

Сондай-ақ табиғатта жәндіктермен қоректенетін де автотрофты өсімдіктер болады. Олар жәндіктерді еліктіріп, қармап алады да органикалық қышқылдар  мен ферменттердің көмегімен  қорытады. Жәндіктермен қоректену арқылы өсімдіктер субстраттағы азоттың және басқа жа қоректік заттардың жеткіліксіздігін осылай толтырады. Жәндіктермен қоректенетін 500-ге жуық өсімдіктер белгілі (көпшілігі  тропикада кездеседі). Әдетте мұндай өсімдіктер топырақта азот, фосфор, калий элементтері жеткіліксіз  жерлерде (суларда, батпақты жерлерде) өседі. Жәндіктерді еліктірудің  жолдары да әртүрлі: біреулерінде су асты жапырақтарының қапшық сияқты мүше түзуі, екіншілерінде (непентес) жапырақ  сағағының жоғарғы жағы құмыра тәрізді  болады. Беті жылтыр болғандықтан жәндіктер  одан тайып кетіп отырады. Альдрованда  өсімдігінін жапырагы жабысқақ сүйықтық бөлетін қызғылт түкті болып  келсе, дионея өсімдігінің жапырақтары  қақпан сияқты жабылады . Кейбір өсімдіктер күніне бірнеше ондаған жәндіктермен қоректенеді.