Биосфералық резерваттар және мемлекеттік қорықтар

   1995 жылы биосфералық резерваттар стратегиясы мен ережелері қабылданып, Әлемдік биосфералық қорықтар жүйесін дамыту мәселелері жан-жақты талқыланды. Соңғы жылдары дүниежүзі бойынша биосфералық резерваттар ұйымдастыру шаралары қарқынды түрде қолға алынды. Биосфералық резерваттарды ұйымдастырудағы негізгі мақсат – биологиялық алуантүрлілікті (гендік, түрлік, экожүйелік) сақтап қалу, оларды қорғау және қалпына келтіру болып табылады.

   Қазіргі кезде (2011 жылы) дүниежүзінің 564 мемлекетінде 109 биосфералық резерваттар тіркелді. Оған биылғы жылы (2012 жылы) тағы да 15 биосфералық резерват қосылып отыр.

    Биосфералық резерваттарда биологиялық алуан-түрлілікті сақтап қалу туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары ғаламдық деңгейде жүргізіледі. Соңғы жылдары дүниежүзінің түрлі аймақтарында адамның шаруашылық іс-әрекеттерінің табиғатқа және оның түрлі байлықтарына әсер етуі жылдан-жылға қарқынды түрде жүріп жатқандығы байқалады. Мысалы, 1600 жылдан бастап Жер бетінде ресми деректер бойынша құстардың 74 түрі, сүтқоректілердің 63 түрі мүлде жойылғандығы анықталды. Дәйекті деректер бойынша қазіргі кезде Жер бетінен маржан полиптерінің – 27%, акулалардың – 17 %, қосмекенділердің - 21 % , құстардың – 12 % және сүтқоректілердің 21 %-на жойылып кету қаупі төнгендігі анықталып отыр.

   Қазіргі кезде биолог ғалымдардың ресми деректері бойынша апта сайын өсімдіктердің 1 түрі, күн сайын жануарлардың 1-10-ға дейін түрі жойылып отыратындығы анықталған. Табиғаттан өсімдіктің 1 түрінің жойылуы олармен қоректік тізбекте байланыста болатын 30-ға жуық ұсақ жануарлар түрлерінің жойылуына әсер ететіндігі дәлелденген.

   Биологиялық алуантүрлілікті сақтап қалуда биосфералық резерваттардың маңызы зор екендігі белгілі. Қазіргі кезде Жер шарында құрылықтың – 14%, Әлемдік мұхиттардың – 1 %–ның аумағында ерекше қорғалатын табиғи аумақтар ұйымдастырылған. Мұның өзі дүниежүзі бойынша жойылып кету қаупі төнген 65 түрлі ағзаны сақтап қалып отырғандығы анықталған.

  2020 жылға дейін Жер бетіндегі құрлықтың – 25 пайызын, ал әлемдік мұхиттардың 15 пайыз аумақтарында ЕҚТА ұйымдастыру мәселелері қарастырылуда.

   2010 жылы мамыр айында Алматы қаласында Халықаралық «Адам және биосфера» бағдарламасының аясында және ЮНЕСКО-ның, Қазақстан Республикасы Ғаламдық Экологиялық Қорының (ҒЕҚ) қолдауымен биосфералық резерваттарға ұсынылатын ЕҚТА-ды анықтау және Орталық Азия аумағында трансшекаралық биосфералық резерваттарды ұйымдастыру жайында арнайы мәселе қаралып, онда алдағы уақыттарда Қорғалжын табиғи қорығын Әлемдік биосфералық резерваттар жүйесіне тіркеуге қажетті құжаттар дайындау шаралары қарастырылған болатын.

Әлемнің кез келген жерінде  бірегей табиғи кешендерді сақтау ұлттық байлықты сақтаудың негізгі көзі болып табылады. Дегенмен де, резерватты ұйымдастыру – бұл күрделі құбылыс, бұл бір жағынан, жердің басым көпшілігі шаруашылық іс – әрекеттерге жұмсалатын болғандықтан, бірегей табиғи кешендерді табуға қиындық келтірсе, екінші жағынан, табиғатты қорғауға маңызы бар аумақты шаруашылық айналымнан алғанда кейбір кедергілер кезігеді.

Көптеген елдерде объективті және субъективті себептерге қарамастан, алғашқы тарихи нысандар бұзылмаған, табиғи қалпында сақталды, яғни осы  кезде «жабайы табиғат аумағы» деген термин қалыптасты. Егер де бұл аумақтарды ғаламдық масштабта қарастырар болсақ, онда Азияда – 27%; Африкада - 30%;Солтүстік Америкада - 36%; Оңтүстік Америкада - 24%;Океания мен Австралияда - 60%; Еуропада - 7% сақталынған.

Қазіргі таңда, техногенді антропагенді іс – әрекеттерге байланысты, сыртқы ортада әр түрлі теріс әсерлер жабайы табиғат бөліктерінің тіршілігін қауіпке ұшыратуда, осыған байланысты осыны айқындап, сақтайтын, басқаратын үрдіске ерекше тәсіл керек. Бұл ресурс бірегей, соңғы, қайта жаңартылмайтын және өзгертілмейтін сол елдің құрамында және сол елдегі барлық адамға тең болатын ресурс. Бірақ та, экономикалық зоналардың дамуы, өнеркәсіптік өндірістің кеңейтілуі, жаңа барлық аумақтарды шаруашылық меңгеру шетелдерде тура мағынада «жабайы» аумақтың жойылғандығын көрсетеді. Шындығында да, Шотландия лексиконында «бұзылмаған табиғи орта» мағынасы бұзылып, мұнда табиғи биологиялық жағдайда өсетін ормандар қалмаған.

Нарықтық экономикаға  өту кезеңінде аймақтағы ел үкіметтері резерваттар мен қорықтар құруды ұйымдастырды. Десек те, көптеген елдерде резерваттар құру ЭҚДҰ ( экономикалық қауымдастық және даму ұйымы) елдерінде қарағанда, ел аумағының аз бөлігін қамтиды.

    Өтпелі кезеңдерде көптеген елдерде резерватты ұйымдастыру кеңейе түсті. Соңғы жылдары  Орталық және Шығыс Еуропаның (ОШЕ) көптеген елдерінде 10%-дан жоғары аумақ қорғалды (1-2, 3-4 ВСОП категориялары бойынша). ОШЕ елдерімен салыстырғанда, ТМД  елдерінде резерваттар елдің аз бөлігінде орналасқан. ОШЕ және ТМД елдеріндегі көптеген резерваттар «ЮНЕСКО мәдени және биосфералық қорықтарының тізімі» және Рамсар конвенциясының «сулы – батпақты жерлер тізімі» секілді халықаралық тізімдеріне қосылған. Көптеген мемлекеттерде резерватты басқаруға қажетті күшті институттар құрылды. Дегенмен, ТМД елдерінде резерваттар ресурстардың жетіспеушілігі мәселесін бастан кешіруде. Бұл жұмыстарды қаржыландыруда сыртқы көздер атап айтқанда, «Жабайы табиғаттың әлемдік қоры» (ЖТӘҚ/ВФДП) секілді жекеменшік ұйымдарды тарту маңызды рол атқарады.

Қазіргі кезде, жер шарында ұлттық стратегиялар мен халықаралық инициативтер төңірегінде экологиялық тораптарды құру маңыздырақ, себебі, олар ландшафт мен түрлердің мекен ету ортасын қорғауды нығайтады және қорғалатын аумақтарды біріктіреді. Әдетте, мұндай тораптар бірқатар негізгі элементтерді қосады: жалпыевразиялық мәнді ландшафтар мен түрлерді, мекен ету ортасы экожүйелерді қорғаудағы басты аумақтар; осы басты аумақтарды қосатын ұлттық және халықаралық «өткелдер» мен «дәліздер» және түрлердің қоныс аударуына мүмкіндік беретін, бұзылған экожүйені қалпына келтіру аумағымен сыртқы теріс салдардан қорғайтын қорғау тораптары буферлық зоналар. Халықаралық деңгейде жалпы Еуроазилық экологиялық торапты дамыту ландшафт мен биоалуандылықты сақтаудың жалпы Еуроазиялық стратегия бағыттарының негізгілерінің бірі. Бұл тораптың құрамына халықаралық конвенциялармен танылған, қорғалатын аумақтар және экономикалық даму мақсаттары мен табиғат қорғау мақсаттарын көрсететін стратегия шегіндегі қорғалатын аумақтар мен қатаң қорғалатын аумақтарды қосқандағы ұлттық тораптар енеді(Delbaere).

    Қорыта келгенде, биосфера резерваттары көрнектi ғылыми базаны және шығармашылық тәсiлдеме арқа сүйейтiн арқасында сенiмдi басқару табиғи және мәдени байлықтардың сақтауға және қолдануына мүмкiндiк туғызуы керек. Биосфера резерваттарының бүкiләлемдiк желiсi, Севилья стратегиясы бар сәйкестiкте жұмыс iстейтiн, болады, қорыта келгенде, дүние жүзi халықтармен және ұлттардың арасындағы ендi ынтымастықтан астам жетуге мүмкiндiк беретiн кiрiгуге аспаппен.

   Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жаңа түрі — табиғи резерваттар. Елімізде Ертіс өзенінің алқабындағы реликті қарағайлы ормандарды қорғау мақсатында 2003 жылы "Ертіс орманы" және "Семей орманы" деген табиғи резерваттар ұйымдастырылды. Табиғи резерваттарда қорықтық белдем де, шаруашылық жүргізілетін алқаптар да бірге қорғалады. Табиғи резерваттарда, негізінен, биологиялық сан алуан түрлілікті сақтауға және оны қалпына келтіруге айрықша көңіл бөлінеді.

 

2.12. кесте   Қазақстандағы табиғи резерваттар

 

№	Табиғи резерват атауы	Құрылған жылы	Көлемі,га	Орналасқан  жері
1	«Ертіс орманы»  мемлекеттік орман табиғи резерваты	2003	277 961	Павлодар облысы
2	«Семей орманы»  мемлекеттік орман табиғи резерваты	2003	662 167	Шығыс Қазақстан  облысы
3	Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты	2007	763 549	Ақтөбе облысы
4	«Ақжайық» мемлекеттік  табиғи резерваты	2009	111 500	Атырау облысы
5	«Алтын дала»  мемлекеттік табиғи резерваты	2012	489 766	Қостанай облысы Амангелді және Жангелді

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.13.  «Ертіс орманы» мемлекеттік орман табиғи резерваты

   «Ертіс орман» мемлекеттiк орман-табиғи резерваты Павлодар облысы Шарбақты және Лебяжье аудандарындағы орналастырған. № 75-шi Қазақстан Республикасының үкiметiн қаулысымен Ертiс маңының сақтау және сирек кездесетiн таспа шөп қарағайларды қалпына келуi мақсатында  2003 жылды 22 қаңтардан «Орман комитеті және Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлiгiнiң» қолдауымен құрылды. Резерваттың ауданы 277 961 га.

      Ертіс орманы мемлекеттік табиғи резерваты-орман байлығын сақтап, тиімді пайдалануға, орман шаруашылығын жүргізу тиімділігін арттыруға, оны өрттен қорғауға, орман көшеттерінің аумағын ұлғайтуға жұмыстанады

    Флора және Фауна.Таспа шөп қарағай топырақтардың Песчаныйына өсiп шығады. Өсiмдiк жамылғыда бетегелi - типчаково формациясы үстемдiк етедi: тапал, дала және басқаларды жусан қымыздықбоз, бетеге, кегiлжiк қоңырбас, қоршау. Тоғайлы - 28, 4 мың га (65 % жайылымдардың лесноелерiнен) 148, 3 мың га, орман өсiмдiктер. Жанаспайтын орман өсiмдiктер болмашы аудандар орынға ие болады - (1 % жайылымдардың лесноелерiн ауданнан) 2, 1 мың га және қарағайдың отырғызуларымен елестеткен. Негiзгi орман жасаушы жыныстармен болып табылады: қарағай - (жайылым тоғайлы 94, 9 %) 140, 7 мың га, көктерек - (3, 2 %) 4, 7 мың га, Қайың - (0, 7 %) 1, 1 мың га. Таспа шөп қарағай хайуанат болды ендi түрлi. Құстардың 200.сүтқоректiнің 40  түрлеріне дейiн мекендейдi. Жануарлардан  бұлан, елiк, түлкi, қарсақ, қоян және, сахаралық суыр, қасқыр, сiлеусiн, нәруыз, күзен, қосаяқтар және басқа жайылған.

       Орманның өсу жағдайына әсер  ететін факторлардың ішінен ең  маңыздысы климат болып табылады. Бұл аймақтың климаты континентті,  яғни ыстық құрғақ жазбен, жоғары  температуралы қары аз қатты  қыспен сипатталады.

     Оның климатының қалыптасуына территоряның терең континентальды жағдайда орналасу, күн радиациясының молдылығы , ауа циркуляциясының жылдамдығы, жер бетінің біркелкі жазық далалы болып келуі әсер етеді.

     Қазақстанның  таспа ормандары жусанды-бетегелі, жусанды-бетегелі-ақ селеулі және солтүстік шөлейтті далалы табиғи аймақтарда орналасқан (Л.Н.Грибановтың жіктеуі бойынша). Орман климаттары – континентальды, қысының қары аз, суық және жазы құрғақшылық. Атмосфералық жауын-шашынның жылдық орташа саны 350-400 мм көлемінде. Олардың негізгі бөлігі жаз айларына тиесілі (шамамен 40 %). Ауа температурасы шегіне жетіп, физикалық булану салдарынан ылғалдың көп шығындалуына әкелетін, жауын – шашын шілде айында көп болады.

 

 

2.14. «Семей орманы» мемлекеттік орман табиғи резерват

   Мемлекеттiк орман табиғи резерваты «Семей Орманы» Шығыс  Қазақстан облысы және Семей қаласы,Бесқарағай, Бородулихинский, Жарма, Үржар, Абайском, Аягузском, Тарбағатай аудандарындағы орналастырған.

         Бегеневского, Бородулихинский, Букебаевского, Дөлен, Жаңасемей, Жарма, Канөнер, Морозовского, Жаңа шүлба және Семей мемлекеттiк мекемелердi ерекше экологиялық, ғылыми, мәдени және рекреация құндылықтары бар маңызды қорғайтын функция.Бұл резерват сирек кездесетiн таспа шөп қарағайларды қалпына келуi мақсаттарындағы 2003 жылды 22 қаңтарда  «Орман комитетi және Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрінің» қаулысымен құрылды.

    Таспа шөпті  қарағай  Шығыс Қазақстандық облысының бөлiгi

солтүстiк-батыста орналастырған. Бегеневского, Бородулихинский, Букебаевского, (өзен аңғары ормандарсыз) Дөлен, Жаңасемей, Канөнер, Морозовского, (өзен аңғары ормандарсыз) Жаңа шүлба, Семей филиалдарды аумақ сахаралық ендiк - географиялық зона жатады. Жарма филиалының аумағы - шөл ендiк - географиялық зонаға. Мемлекеттiк мекеме сонымен бiрге «Семей Орманы» ботаникалық қорықшалар ға бөлінген «Алет», «Солдаттық саңылау» және Үржар

    Аймақтың  ауа райы табандатқан қыстыгүні суық,жазда ыстық жіне құрғақшылық болады. Далалық аймақта, таспа шөп қарағайлардың өсiп шығуы жануарлардан:бұлан, елiк, қабан, қасқыр, түлкi, қарсақ, борсық, шақылдақ жайылған. Құстардан бозторғайлар, боз шiл, қыранқара, құладын, сутағандарда басым болады - суда жүзетiн сандырақ. Жарма филиалының аумағында арқар, сiлеусiн, хорь, еркелету, суыр, қоңыр аю ескерген. Резерваттың аумағында ҚР Қызыл кiтап енгiзiлген жануар қарабай, аққу, жиын, бүркiт, субүркiт, қырғи, тырна, лашын, жылан жегiш, қызыл жемсаулы қарашақаз, тұяқ, арқарларының ұшырасады.

    Резерваттың аумағында ҚР Қызыл кiтап енгiзiлген жануар

     Аққұйрықты субүркіт — сұңқартәрізділер отрядының қаршыға тұқымдасына жататын жыртқыш құс.Қазақстанның Атырау, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарындағы қалың тоғайларын, қамысты үлкен су қоймаларын мекендейді.

   Жыланшы бүркіт - қаршыға тұқымдастары. Қанат құлашы 1,9 м, тырнақтары өткір. Орманды және таулы жерлерде кездеседі. Құмды шөлдер, құрғақ тау бөктерлері мен өсімдігі сирек аласа тауларды мекендейді.

    Қырғи— қаршыға тұқымдасына жататын жыртқыш құс. Қазақстанда Ертіс өзені бойында, Алтай, Қалба, Солтүстік Тянь-Шань тауларында және Жетісу (Жоңғар) Алатауындағы қылқан жапырақты және шыршалы ормандарда жиі кездеседі. Арқасы көкшіл-сұр түсті, бауырында көлденең орналасқан қоңыр жолақтары бар. Солтүстік аймақтарда жыл құсы, оңтүстікте отырықшы құс.