Балқаш көлі

Жоспар

I. Кіріспе

II. Негізгі  бөлім

1.Балқаш көлінің аталуы және тарихы

2.Балқаш көліне  жалпы сипаттама

3.Балқаш көлінің  экологиясы

4.Балқаш көлін  пайдалану жолындағы ластану  түрлері

III. Қорытынды

IV. Пайдаланылған  өдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Балқаш  көлі

Балқаш көлінің  күнбатыс жағын мекендеген ертеректегі жұрт бұл айдынды «Ақ теңіз» деп атаған. Ал шығыстағы жұрт «Жұмбақ көл» атандырыпты. Бізге жеткен бағзы аңыздарға сүйенетін болсақ, бұл көлдің Балқаш атануы Балқия есімді арудың өзін осы шалқарға лақтыруымен байланысты екен. 

Ертеде мыңғырған  мал айдаған бір байдың Балқия деген айдай ару, күндей көркем қызы болыпты. Ел-жұрты Балқияның ақылы мен көркіне тамсанып, оны «Балқияжан, Балқаш» деп еркелетіп айтатын болыпты. Күндердің күнінде сол Балқаш қыз бойжетіпті. Бала кезінен атастырылған Балқаш қыз өзінің болашақ жары туралы ештеңе білмейді екен. Бір күні бесік құдасы байға кісі шаптырып, «келінімді алып кетуге барамын, дайындала берсін» деп хабар жіберіпті. Өзінің болашақ күйеуінің сақау әрі есерсоқтау екенін осы кезде ғана жеңгелерінен естіп-білген Балқаш қыз күннен-күнге солған гүлдей сарғайып, қайғыдан қан құса бастайды. «Бай баласы, ертең-ақ ел ағасы болады, қызымыздың да көңілі жайланар» деп ата-анасы бұған аса мән бермейді. Бірақ та жүрегі қаламаған жанға жар болмасқа бел буған Балқаш қыз ертеден өзі көңіл қосып, ұнатып жүрген Ерденге өзінің өтініш-назын жеткізеді. Ерден бұл елге сіңіп кеткен, сырттың адамы екен.

– Етегіңнен  ұстадым, батыр-еке. Өмір-бақи алдыңнан шықпай, бетіңнен қақпай өтуге ант-су ішемін. Тек мені мына пәледен құтқара гөр. 
Барар жер, басар тауы жоқ, артында тұрған қалың жұрты, арқа сүйер елі жоқ Ерден сонда қатты қысылыпты. Балқаш қыздың кім көрінгеннен бұлай өтіне бермейтінін, ғазиз тағдырын қолына бекер тапсырмайтынын Ерден де жақсы біледі. Нартәуекел! Өткен жылы жоғалған бай жылқысын іздеп жүріп, қамыс құрақты айдын көлге тап болғаны бар-ды. Күзді Балқашжанмен сонда өткеріп, қыс түсе көлдің беті қатқанда арғы беттегі жұртқа өтіп кетсе, қауіп бұлты сейілер. Ел қорғауға жарар күші бар, ел ішіне сіңіп кетер. Қарға тамырлы қазақ баласы сыртына теппес. Ер ойы осыған бекіді. Бір түнде ізім-ғайым жоғалған екі жасты іздеп, ел-жұрты сабылды да қалды. 

Қоңыр күз түсті. Бұл кезде екі жас қалың  қамыс арасында жасырынып жатқан болатын. Ерден күндіз аң аулайды, үйрек-қазға тұзақ құрады. Ал Балқаш қыз болса, елін сағынып, ұшқан құсты, көл бетінде шолпылдаған шабақтарды қызықтап күн өткізеді. Санаулы күндерден соң қытымыр қыстан да хабар білініп қалар, көл бетіне мұз байланса, осы азаптан, қияметтен құтыламыз деген екі жастың да қуаныштары шексіз еді.  
 
Қамыстан тігілген қос ішінде отырып, арқандаулы аттардың оқыс кісінеп, тыпырши бастағанын естіген Ерден сыртқа атып шығады. Бұл кезде екі жылқыға қанды көзін қадап, азу тісі алмастай жарқырап дәу қара қабан шапқалы тұр екен. Аттан айырылса, ұшқан құс қанаты талатын қазақ даласының арғы бетіне өту мүмкін еместігін түйсінген жас жігіт қабанға қарсы ұмтылады. Қайың сапты шоқпар болса ғой, қара бастан қақ айырып салатын. Жалаң қол мен азулы тіс айқасы әділетсіздікпен аяқталары белгілі. Шошына шыңғырып, бас жібін үзе қашқан қос жылқының соңына түскен қабан жайрап жатқан жас жігітті тастап, соңдарынан тұра қуады. Шыр-пыр етіп, шыбын жанын шүберекке түйіп тұрған Балқаш қыз ерінің басын сүйеп, қосқа кіргізді. Киіз күйдіріп, жарасын таңды. Бірақ та күн санап денесі ісініп, өне бойына жайылған Ерден Балқаш қызды тастап, бақиға аттанып кете барады. Тағдыр ісіне амал бар ма? Қабырғасы сөгіле қайғырып, өз қолымен ерін жерлейді. Жанынан өзіне де орын дайындайды. 

Айырылдым айдалада Ерденімнен, 
Соңынан қолын ұстап ергенімнен. 
Болған соң тағдыр солай шара бар ма? 
Көп еді көрмегенім көргенімнен. 
Қош-сау бол, елім-жұртым, ата-ана, 
Айдын көл, туған өлке, жалпақ дала. 
Мен кеттім жас жанымды құрбан етіп, 
Таба алмай өз ортаңнан ешбір пана. 
Аққу, қаз қабіріме келе кетші, 
Ғаріптің не болғанын көре кетші, 
Тәнімді қарға-құзғын шұқымасын, 
Сабалап қанатыңмен көме кетші, – 

деп құсалы көңілмен өзін құрбан қылуға бел буып отырғанда аяқ астынан сау ете қалған атты адамдардың ортасынан өзінің туған-туысын, қайын жұртын көреді. Менің мазалы жүрегімді, жабырқау жанымды ешкім көрмесін, ешкім білмесін деген Балқаш қыз көлге қарай жүгіріп, өзін жартастан тастап жібереді. Саумал жел, сыңсыған ну, байтақ дала қасірет күйін тартты. Аспанда құс, көлде балық атаулы адамзаттың қайғысына ортақтасты. Бәрі-бәрі Балқаш қызды жоқтап қала береді. 

Содан бері көл  бойын жағалай қонған жұрт айна бетіндей жарқыраған қасиетті айдынды «Балқаштың көлі» деп атаған екен.

Балқаш  көлі – Каспий теңізі мен Арал теңізінен кейінгі көлемі бойынша үшінші орын алатын ірі көлемді және ағынсыз су қоймасы. Ол республиканың оңтүстік-шығысында Балқаш-Алакөл ойпатында (теңіз деңгейінен 342 метр биіктікте) орналасқан.  Көлдің ұзындығы – 614 шықырым, ең үлкен ені – 74 шақырым. Айдын көлдің аумағы 18200 шаршы шақырым болса, жағалық сызығының ауданы 2383 – шақырым. Су көлемі – 106 текше км. Балқаш екі бөлікке бөлінеді: батыс және шығыс. Батыс бөлігінің тереңдігі 6-12 метр, ал шығыс бөлігінің тереңдігі 15-26 м. Көл шағын аралдар мен шығанақтарға бөлінген. Ең ірі аралдардарына Басарал мен Тасарал жатады. Балқаш көліне Іледен басқа Қаратал, Ақсу, Лепсі, Аягөз, Бақанас және басқа да өзендер. Көлге Іле өзені судың айтарлықтай бөлігін (675)  құяды. Балқаш көлі Қарағанды, Алматы және Жамбыл облыстарының аумағында орналасқан. Көлдің солтүстігінде Қазақ соқпақтары, батысында Бекпак дала, оңтүстігінде Шу-Іле таулары, Тауқұм құмдары қоршап жатыр. Балқаш көлі жер бетіндегі ең көне көл болып саналады, көл туралы алғашқы тарихи-географиялық деректерді қытайлықтар берген. Көлдің флорасы мен фаунасы өте бай. Көлде 20-дан астам балық түрлері, 120-дан астам құс түрлері кең таралған. Балқаш көлінің жағасындағы ең ірі қалалардың бірі – Балқаш қаласы. Қала Қарағанды қаласынан 380 км қашықтықта Бертыс айлағында орналасқан. Халық саны – 75,6 мың адам. Қала 1937 жылы Прибалхашстрой кентінің базасында құрылды. Қала тарихы Балқаш тау-кен-металургиялық комбинаттың дамуымен тығыз байланысты. 1967 жылы Лондондық Халықаралық Көрмесінде балқаштық мыс халықаралық мыс эталоны болып танылды. Көл және көл маңындағы табиғат ескерткіштерінің (Бектау ата шатқалы, тоғайлы ормандар) рекреациондық потенциалы туристерді қабылдауға таптырмас мүмкіндік береді. Балқаш көлінің жағасында танымал туризм түрлері болып жағажай туризмі, спорттың су түрлері: желкенді қайық, байдаркамен және каноэмен есу, спорттық балық аулау табылады. Балқаш көлінің жағалауында жылына 4 мыңнан астам адам демалады. Демалушыларға жағдайды облыстың ірі өнеркәсіпорындары мен жеке меншік кәсіпкерлердің 9 демалыс зонасы жасайды. Көлдің батыс жағалауында халықаралық және республикалық маңызы жоғары Алматы – Екатеринбург тас жолы өтеді. Аймақта орналасқан табиғи ескерткіштердің бірі – Бектау ата тау желісі. Бектау ата тауының шыңы 1000 метрге дейін жетеді. Бектау ата тау желісінің ұзындығы 4000 га, алайда оның аумағында түрлі атқалдар мен құздар орналасқан. Мұнда өсімдіктердің жүзге тарта түрі кең таралған, олардың 45 сирек кездесетін болса, 8 Қызыл Кітапқа енгізілген. Сонымен қатар Бектауата тауында киелі саналатын тұзщы су көзі бар «Әулие» үңгірі орналасқан. Бектау ата тау желісі – туристердің қызығушылығын тудыратын табиғат әлемінің ерекше бір туындысы.

Климат. Оңтүстік Балқаш маңының климаты жедел континенталды, құрғақ. Мұндағы қыс суық әрі қары аз, ал жазда ауа-райы құрғақ және ыстық. Қаңтар ең суық ай болып табылады. Бұл кезеңдегі орташа температура -12 – -15°С абсолютті орташа минимум -30°С.  Ең ыстық шілде айындағы температура +22 – +25°С абсолютті максимум +45°С. Ауаның орташа жылдық температурасы оң. Көпжылдық орташа жауын-шашын мөлшері оңтүстік және оңтүстік-батыста 100-130 мм/жыл, ал оңтүстік-шығыста 100-130 мм/жыл аспайды.

Гидрография. Оңтүстік Балқаш маңының гидрографиялық жүйесі  Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендерімен және олардың салаларымен анықталады. Олардың барлығы аралас типти қоректенетин өзендерге жатады.

Балқаш көлінің  ерекшелігі – оның жіңішке бұғазбен жалғасып жатқан батыс пен шығыс бөліктерінің минералдауының түрлі болып келетіндігінде. Бұрыннан суы мол Іледен толатындықтан батыс бассейнінің суы тұщы да, шығыс бөлігі – ащы болып келеді. Балқаштың табиғаты өте таңғаларлық және қарама-қайшылықтарға толы. Қазақстанда ерте заманнан бері Балқаш көлі туралы өлеңдер жазылып, әндер, аңыздар айтылып жүр. Балқашты халық фольклорында ешқашан ренжітпейтін, кедей жиһангермен де достасып, баспана мен тағамымен бөлісетін аппақ дана ақсақалға теңейді. Балқаш көлінің жағасы бойымен Ұлы Жібек Жолы арқылы Қытайдан Орталық Азияға жалғасатын және әрі қарай соңғы теңізге қарай (солай Ұлы Дала аумағында Батыс Еуропаны атаған) сансыз керуендер өткен.  Бұл жерде тұщы сумен қоса жорық ішіп-жемін осы жерлерде молымен мекендейтін балық пен жабайы құстарға толтыруға болатын.

Балқаш көлі балыққа бай  екендігі бұрыннан мәлім. Балқашта балықтың 20-дан астам түрі мекендейді, оның 6 ертеден мекендейтін жергілікті түрлері (ілелік, балқаш көкбалықтары, балқаштық алабұға және т.б.), қалғандары басқа су қоймалардан келген (сүген, шабақтар, көксерке) болып табылады. Ихтиофаунаға жататындар ішінде сазан, Амур балығы, шабақ балық, каяз балығы, шұбаржон балық, ақбалық, ақмарқа, табан, жайын және басқаларын атауға болады. Балқаш ақбалығы мен оның алабұғасы Халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген. Аулауға сазан, көксерке, балқаш алабұғасы және т.б. түрлері жатады. Балықшылар және экстремалды еркін демалыстың әуесқойлары Балқашқа емін-еркін бара алады. Оның ұзындығы 614 шақырымды, ал ені – 3,5-тен 44 шақырымға дейін барады, ең терең жері 26 метрге дейін жетеді.

Балқаш көлінің нышаны болып табылатын ерекшелігіне ақ аққулар жатады, оны тек көлдің кейбір бөліктерінде көруге болады. Оның орнына бірқазандарды жиі кездестіруге болады. Балқаш көлі сонымен қатар үлкен суқұзғындардың, шүрегейлердің, қырғауылдардың, бүркіттердің, ақ тырналардың және ондатралардың мекен ортасы болып табылады. Қамыс қопаларында жабайы қабандар кездеседі. Кәнкі аңшылар қолына мылтық алып, бұлдырық, үйрек, құр, қоян, түлкі мен тіпті қасқыр аулауына болады.

Балқаш экологиясы — Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды (әсіресе, су қорларын) тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңт.-шығыс аймағында 20 ғ-дың аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны негізгі 2 себеп тудырды. Ішкі себеп — Қапшағай су электр стансасының салынуына байланысты (1970) Іле өзені арнасының бөгелуі. Оған дейін Балқаш көлінің экологиялық тепе-теңдігін көлге құятын өзендер суы мен көл айдынынан буланған ылғал мөлшерінің тұрақтылығы қамтамасыз ететін. Жыл сайын көл алабындағы 15,0 км3 су қорының 11,9 км3-і (80%) Іле өзенімен келсе, қалған 3,0 км3 су көлдің батыс бөлігінен шығыс бөлігіне ығысатын. 1970 — 85 жылдардағы Балқаш көліне құятын өзендер суының жалпы ағыны 14,9 км3-ден 11,8 км3-ге кеміді, яғни, көл жылына шамамен 3,0 км3 су жоғалтып отырды. Көл алабынан алынатын су мөлшері жылына 7,0—8,0 км3-ке дейін өсті (1-сурет), оның 6,5 км3 суы егін суаруға, Қапшағай және басқа да бөгендерді толтыруға жұмсалды. Булануға кететін шығыны жылына 2,0 км3-ге жетті. Осы себептерден 1970 жылдан су деңгейі күрт төмендеді. 1986 жылдың аяғында көл деңгейінің абсолюттік биіктігі 340,54 м болды. Көл деңгейінің құлдырау жылдамдығы жылына 15,6 см-ге жетті, бұл көрсеткіш 1908 — 46 жылдардағы төмендеу жылдамдығынан (9,2 см/жыл) біршама жоғары. Іле өзені атырауындағы батпақты-сулы алаптардың 2/3 бөлігі қысқарды. Қапшағай СЭС-і іске қосылған соң, тасқын су шығыны 1600 — 1800 м3/с-тен 700—800 м3/с-ке дейін төмендеді. Электр стансасы қажетіне байланысты    су ағыны жылдам өзгеретін (0—1000 м3/с) болды. СЭС-тен төмен қарай өзен тасындылары (судағы қатты заттар) тоқтап, олар толығымен Қапшағай бөгенінде шөгетін болды. 1986 жылдың аяғында Балқаш көліне құятын Іле өзенінің тармақтарынан Шұбарқұнан, Иір, Базарбай және Қалған Іле ғана қалды. Су шығынының 90%-і тек Иір тармағымен қосылған Қоғалы тармағына жинақталып, бір арнаға айналды. Кезінде суы арнасына симай жататын Жиделі тармағы шөгіндіге тола бастады. Көлдің оңтүстік жағалауындағы балықтардың уылдырық шашу аймағы түгелдей жойылып, атыраудағы 15 көл жүйелерінен тек 4—5-і ғана қалды. Осының салдарынан жыл сайын ауланатын балық мөлшері 17—18 мың т-дан 10 — 11 мың т-ға дейін төмендеп, балық сапасы да нашарлады. Мыс., бұрын негізінен сазан ауланатын болса, кейін ауланатын балықтың 90%-ін табан, жайын, көксерке, т.б. құрады (1997). Ал, аты әйгілі көкбас, Балқаш қарабалығы 1970 жылдан бері кездеспейтін болды (2-сурет). 1980 жылдан бастап көлдегі балықтар судағы пестицидтер мөлшерінің көбеюінен жаппай фибриалды саркома (қатерлі ісік жаралары) кеселімен ауыра бастады. Көл суының минералд. күрт өсті (3-сурет). Балқаш металлургия кәсіпорындарының өндіріс қалдықтарының әсерінен суда ауыр металдар (мыс, мырыш, қорғасын, кадмий, т.б.) мен күкірт оксидтерінің мөлшері көбейді. Балқаш алабынан атмосфераға түсетін әр түрлі газдардың көлемі жылына 250 мың т-ға жетті. Бұл газдар көл бетінен буланған ылғалмен қосылып, жерге қайтадан қышқыл жаңбыр болып жауады. Жауын-шашынның минералд. 3 еседен астам өсті. Құрғап қалған аумақтардан көтерілген шаң-тозаңның әсері биік таулы аймақтардағы мұздықтардың еріп, ұсақтануына әкелді. Мыс., 1974 жылдан бері Іле Алатауындағы аум. 1 км2-ден астам 86 ірі мұздықтың 6-уы ғана қалды. 1980 — 90 ж. Іле —  Балқаш табиғи-шаруашылық жүйелеріне кешенді ғылыми зерттеулер жүргізіліп, олардың қорытындысы бойынша берілген  ұсыныстарға сәйкес, Қапшағай бөгенінің деңгейі 10 м-ге төмендетілді, сөйтіп көлемі 2 есеге (28 км3-дің орнына 14,5 км3) кеміді де, жер суаруға алынатын су мөлшерінің өсуі тоқтатылды. Осы шаралар Балқаш көлінің деңгейін тұрақтандырғанмен, су сапасы жылдан-жылға нашарлады.

Осыған байланысты сенат отырысында "Қазақстан мен Корея Үкіметтері арасындағы "Балқаш" жылу электр стансасын дамыту туралы" Заң жобасы талқыланған. Қасымов келтірген мәліметтерге сүйенсек, жылу электр стансасы Екібастұзда өндірілген көмірді тұтынады. Жылына 4 миллион тонна көмір жақса, сыртқа шығарылатын қалдық мөлшері 2 миллион тонна болатынын да депутат есептеп шығарған. Ал мұнша күл қоқысты қайта өңдеу үшін, 5 жаңа зауыт салынуы қажет. Ғани Қасымов Балхаш көлінің болашағы зор, керемет әсем орын екенін айтады. Таяу болашақта мұнда халықаралық демалыс орны салынады деген жоспар да бар. "Алайда ЖЭО салынып біткенде, бұл арман көзден бұл-бұл ұшады", - деп қауіптенеді ол. "Балқаштың болашағы осыған тікелей қатысты. Ондаған мың метр қашықтықтан ондағы ахуалдың күрделі екендігі көрініп тұрады. Онсыз да бұл аймақ өндіріс ошақтарының көптігінен зардап шекті, алдағы уақытта мүлде тұралап қалмақ. 20 жылдан соң көлдің орнында алақандай су ғана қалады, сонда таң қалмаңыздар", - дейді сенатор.

Сыртқы себеп — Балқаш алабындағы су қорының жартысына жуығы Қытай мемлекетінің аумағында қалыптасады. Бұл — халықаралық деңгейде реттелетін мәселе.

  Қазақ эксперті Талғат Мамырайымовтың мәліметтері бойынша Қытай шекарасындағы Іленің бойында 13 су қойма 59 гидроэнергетикалық орнатпалар іске асуда. Қазақ елінің есебі бойынша, Аспанасты елі Іленің он бес метр куб суын пайдалануда және бұл көрсеткіш үнемі өсу үстінде. Гидролог мамандар Іленің суын он пайызға алғанның өзінде Балқаштың екі бөлікке   бөліну қауіпі бар, яғни ол Арал тағдырын қайталап және оның бір бөлігі тартылып қалады. Қалай дегенмен де экологтар әліден Балқаш және Іле өзендерінің маңындағы ұсақ тартылып бара жатқан көлдердің бетінен тұзды шаңның пайда болғандығын айтып жүр.

Қазақстанның  Аспан асты елімен су қатынасы 2001 жылдың 12-қыркүйегінде қол қойылған келісімі бойынша реттелуде. Бұл келісімді  жаңарту қажет екендігін түсінген басшылық Қытайға сауда саттыққа қатысты он жылдық льготалы келісім  ұсынатынын айтты егер олар Балқашқа құятын өзендер суының мөлшерін арттырса, алайда Бейжіңде бұл ұсынысты қабыл етпеді. Нәтижесінде өзеннің шикізат қоры қауіпті жағдайда: балық аулау төмендеді, ал су деңгейі бір метрден аса төмендеді. Батыс бөлігіндегі су құрамы ішуге жарамсыз бола бастағандықтан Балқаш қаласы тұрғындары енді суды жүздеген кимлометрден ары жерден тасып ішуде. Мысалы, 80-жылдары өзеннен 10000-13000 тонна сазан ауланған болса, 2000 жылдарға қарай 150 тоннаға шектетілді, ал соңғы жылдары 50 тонна ғана ауланып жүр.

Осы жылғы күзде  Алматыда «Табиғат апаттарына қауіпті төмендетудегі БАҚ ролі» атты халыхаралық семинарда 2012 жылғы орташа жылдық Балқаштың су деңгейі 342,6 см болған және болашақта жергілікті мамандардың есебі бойынша бұл көрсеткіш бір қалыпты төмендемек, өйткені Іле қорек алатын мұздықтың 40 пайызы еріген, ал Қытайдың суды пайдалану мөлшері барған сайын артуда. Егер жоғарыдағы көрсеткіш 341 см-ге төмендесе қауіпті нүктенің болғанын білдіретіндігі жөнінде семинарда айтылған болатын.