Қаржылық инвестиция есебі

 

2.2 Қаржалық инвестицияның  бағалануы және қайта бағалануы

 

Қаржылық инвестиция  мыналарға жіктеледі:

• Қысқа мерзімді баланста не белгілі  бір күні ғана әрекет ететін ағымдағы нарық бағасымен, не ағымдағы сатудың тілмен бағасымен ескеріледі. Егер қысқа мерзімді  қысқа инвестиция ағымдық сатудың төмен бағасы  онда  ескерілсе,  баланыстық  құн  тұтастай құнды қағаз портфелі негізінде, не инвестиция түрінде немесе жекелеген инвестиция негізінде анықталады.
• Қысқа  мерзімді  қаржылық   инвестициялар баланста: не ағымдығы құнымен, не сатып алу құнымен немесе ағымдағы құнының ең төменгі  бағамен есептелінеді.

Егер қысқа  мерзімді қаржылық  инвестиция  ағымдағы  құнымен есептелінсе, онда тұрақты түрде кезеңдік өзгерістерін ескеріп отыруға  тура келеді, мысалға  қор биржасындағы  инвестицияның  котировкасы сияқты.

Қысқа мерзімді  қаржылық инвестиция  өссе,  онда ол табыс болып табылады, ал керісінше  өзгерсе,  онда  ол шағын  болып танылады. 

Егер де қысқа  мерзімді  қаржылық  инвестиция  ағымдағы немесе  сатып алу құнының ең  төменгі бағасымен алынса, онда  оның баланстың құнын келесі негізде анықтайды.

   - жалпы қоржындық  (портфельдік) жиынтығымен;

   - инвестицияның түрі  қоржындық  жиынтығымен;

   - жеке инвестициялары.

Бұл кезде  сатып алынған бағасы  ағымдағы  (нарықтық) бағадан  жоғары болса, онда  олардың айырмашалығы  шығыс ретінде  танылады,  ал керісінше  жағдайда - табыс ретінде танылады.

Енді біз баланс құнын анықтаудың  тәсілдеріне  бір мысал  келтіріп көрейік.

Инвестициялардың түрлері.	Сатып алу құны	Сатып алынған кезеңдегі ағымдағы құн	Ауытқуы.
Акция: «А» компаниясы.	280,0	300,0	+20
«Б» компаниясы.	220,0	210,0	-10
«С» компаниясы.	150,0	150,0	-
«Г» компаниясы.	170,0	165,0	-5,0
Акция жиыны	820,0	825,0	+5,0
Облигация: «К» компаниясы.	100,0	130,0	+30,0
«М» компаниясы.	150,0	40,0	-110,0
«Н» компаниясы.	170,0	180,0	+10,0
«П» компаниясы.	190,0	200,0	+10,0
«О» компаниясы.	200,0	190,0	-10,0
Облигация жиыны:	810,0	740,0	-70,0
Қаржылардың барлығы:	1630,0	1565,0	-65,0

 

  Жоғарыда көрсетілген  варианттың  біріншісі  онша  қысқа мерзімді  қаржылық  инвестицияның құнын анықтайтын болсақ, онда ағымдағы кезеңдегі құны сатып алу құнынан 65000 теігеге (1565-1630) теріс айырмасы болғанын  көреміз, демек ол шығыс ретінде танылады. Ал екінші вариант  болса  акцияның баланстық  құны  ең кіші баға ретінде  сатып алынды  (820,000 тг  825,000  теңгеден аз),  ал  облигацияның баланстық  құны ең кіші баға  ретінде  ағымдағы  (нарықтық) бағасынан алынды  (740000 тг  810000 теңгеден аз). Осы  вариантта  5000 теңгеге оң айырмашылығын берген, яғни ол табыс ретінде  танылады, ал екіншісі 70000  теңге теріс  айырмашылығын берген, яғни  ол шығыс ретінде танылады. Нәтижесінде,  екіншісі варианттың да,  бірінші варианттың да айырмашылығы бірдей  соманы  ( 65000 теңгені )  берген.

    Үшінші  вариант бойынша  қысқа  мерзімді  қаржылық  инвестиция мынадай баланыстық құның  құрайды:

 

«А»компания	280,0	Сатып алу құны бойынша
«Б» компания	210,0	Ағымдағы құны бойынша
«С» компания	150,0	Сатып алу құны бойынша
«Д» компания	165,0	Ағымдағы құны бойынша
«К» компания	100,0	Сатып алу құны бойынша
«М» компания	40,0	Ағымдық құны бойынша
«Н» компания	170,0	Сатып алу құны бойынша
«П» компания	190,0	Сатып алу құны бойынша
«О» компания	190,0	Ағымдық құны бойынша

 

Бұл варианттағы 135 мың теңге (163,0 - 1495,0 ) теріс айырмашылығы  ретінде, шығыс ретінде танылады.

 

 Ағымдағы құны бойынша  "Топар" компаниясы  1 қараша 2002 ж қысқа мерзімді қаржылық инвестицияны сатып алу құнымен алды.

 Оның құны 150000 тењге. Ал 18.12.2002 ж орына: құны 200000 теңге  болды. Сондықтан, баланстық құн  200,000 болады да, ал 500,000  ( 200,000 - 150,000 ) айырма табыс ретінде танылады.

   Жалпы  қоржындық  жиынтығы  бойынша  "Топар"  АҚ-ң қысқа  мерзімді  қаржылық инвестициясының қоржыны мынадай:                                                 

Көрсеткіштер түрі	Сатып алу құны (мың.тг)	Ағымдағы құны (мың.тг)
«А» компаниясының акциясы	170	100
«Б» компаниясының акциясы	230	250
«С» компаниясының акциясы	120	150
Барлығы	520	500

 Мұнда ағымдағы құн сатып  алу құнына қарағанда аз,  сондықтан 500 мың теңге баланстық құн  болып есептеледі де, ал 20 мың  теңге шығыс ретінде танылады. Бухгалтерлік жазулар келесілер:

   Д 845 - 7470         20000 тењге

   К 401 - 1150           

  Инвестицияның түрі бойынша қоржындық жиынтығы АҚ "Топар" - қысқа мерзімді инвестициялар портфелі мынадай

                                        Сатып алу         Ағымдағы

                                    құны, мың тг.    құны  мың тг.

ААҚ "А"-ң акциясы            100                     150

ААҚ "Б"-ң акциясы          300   

                 

АҚ «С»-ң облигациясы АҚ «Д»-ң облигациясы	1500 1200	2000 500
Барлығы:	3100	2850
соның ішінде:
АҚ «А»-ң акциясы АҚ «Б»-ң акциясы	100 300	150 200
Барлығы	400	350

 

Акцияның ағымдағы құны 350 мың теңге сатып алу құнына қарағанда аз, сондықтан ол баланстық құн  болып танылады. Ал 50000 теңге (400000-350000) айырма шығыс болып есептеледі.

 

ААҚ «С»-ң облигациясы ААҚ «Д»-ң облигациясы	1500 1200	2000 500
Барлығы:	2700	2500

 

Ағымдағы құны сатып алу құнына қарағанда аз, сондықтан оның баланстық құны 2500 мың теңге болады, ал 200000 теңге (270000-250000) айырма шығыс болып есептеледі.

Жеке инвестиция бойынша «Топар» АҚ-ң келесі мәліметтері мынадай.

 

	Сатып алу құны, мың теңге	Ағымдағы құны, мың теңге	Баланстық құны, мың теңге
ААҚ «А»-ң акциясы ААҚ «Б»-ң акциясы ААҚ «С»-ң облигациясы ААҚ «Д»-ң облигациясы	100 300 1500 1200	150 200 2000 500	100 200 1500 500
Барлығы:	3100	2850	2300

 

Демек, қаржылық инвестицияның баланстық құны 230000 теңгені құрайды, ал 800000 теңге (3100-2850) айырма шығыс ретінде анықталады.

 Ағымдағы құны бойынша қысқа  мерзімді қаржылық инвестициясын  алынған табыс немесе шығыс  қай есептік кезеңде пайда  болса, сонда есептелінеді.

Қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы құнын анықтау.

Әрбір шаруашылықты жүргізуші субъект ағымдағы құн бойынша  қысқа мерзімді  қаржылық инвестицияларды есепке алуға құқылы. Бұл кезде, есеп саясаты нарық жағдайының өзгерісіне  тәуелді етіп, нарық құнының кезеңдік өзгерісімен  бірге қарастырылады. Егер кәсіпорын иелігіндегі алынған қаржылық инвестициялары  биржаның қорына енгізілген болса, онда олардың құнын кез келген  уақытта анықтауға қиынға соқпайды. Керісінше жағдайда,  қаржылық инвстициялар  қор биржасында түзетіліп жазылмаса, онда нарықтық құнына белгілі бір  есептеулерді  жүргізе отырып, иеленген  қаржылық  инвестициялардың табыстылығына  байланысты  анықтауға  болады.

Табыстың  тіркелінген деңгейі бар  облигациялардың құнын анықтау.

Облигация құны ағымдағы ақшалай  төлемдер тасқынының  құны ретінде қарастырылуы мүмкін. Жыл соңында төленетін  пайыздық табыс төлемі және оның  номиналдық құны (r)  облигацияны бағалау үшін мынадай теңдік пайдаланылады:

Р = с/(1+к) + с/ (1+к)2 + ……+ с/(1+к)n + N/(1+к)n

   Мұндағы:

        Р – облигацияның  ағымдағы құны.

        С – жыл  сайынғы төлеуге жататын номиналдық  табыстың пайызы.

        К – жабылу мерзіміне дейінгі алынатын табыс.

        n – облигацияны  өтеу (жабылу) мерзіміне дейінгі  қалған мерзімі.

Облигациялардың басым бөлігі бойынша проценттер  жылына бір рет емес, екі реет төленеді. Соның нәтижесінде теңдікті былай етіп өңдеуге болады:

Р = (с/2)/(1+к/2) + (с/2)/ (1+к/2)2 + ……+ (с/2)/(1+к/2)2n + N/(1+к/2)2n

Субъект өзінің есеп саясатында  қысқа мерзімді қаржылық  инвестицияларды ағымдағы құны бойынша есепке алады және сол инвестицияның номиналдық табыс проценті 11% болғаны, ал оның жабылу мерзімі 17 жылға белгіленген, алынған облигацияның құны 1400 теңге құраған. Шығарылған облигацияның өтеуіне дейін қалған кезең үшін (6 жыл) табысы 36% құраған. Облигациялар бойынша проценттер  жылына 2 рет төленеді. Облигацияға ие болғаннан кейін он екі ай  өткен соң кәсіпорын оларды сату жөнініде шешім қабылдайды. Егер саясатына сәйкес қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы құны жыл сайын өзгеріп отыруы тиіс. Енді біз  облигациялардың ағымдағы құнын анықтайық:

• Жабу мерзіміне дейін алынатын табысы – 25% (облигациялар бойынша барлығы 36% қарастырылған, оның 11% - 3 төленіп үлгерді, сол себепті қалған табыс 25% (36-11));
• Номиналдық проценттік табысы – 154 теңге құраған (1400*11%), (154/2=77 теңге);
• Облигациялардың жабылуына дейінгі мерзімі – 5 жыл (6-1). Бұл жағдайда облигациялардың нарықтық құнының формуласы мына түрде көрінеді:

Р = 77/(1+0,125) + 77/(1+0,125)2 + ……+ 77/(1+0,125)10 + 140/(1+0,125)10

Осыдан Р = 871,9 теңге болады.

25% бойынша жыл сайынғы төлемдердің 5 жылға арналған дисконттау ставкасы 2,689 – ға тең. 5 жылдан кейінгі  бір мезгілдік төлем үшін дисконттау ставкасы 0,327 – Ге тең. Жыл сайынғы проценттік төлемдер 154 теңге құраған. Сонда р =2,683*154+1400*0,327 = 871,9 теңге.

 Мерзімі шетелмеген облигациялардың  ағымдағы құнын анықтау. XIX ғасырдың басында шығарылған британдық конголи, мерзімі шектеусіз міндеттемелер, яғни белгіленген процентік табыстарды мәңгілік төлеп отыру британ үкіметінің міндеттемелері болып табылған. Егер мұндай облигацияларға салынған қаражаттар  С мөлшеріндегі жыл сайынғы төлемдерді мәңгілік  алып отыруды қамтамасыз ететін  болса,  онда оның ағымдағы құны р = с/к - ға тең, мұндағы к – тәуекелсіз мөлшерлемесі мен тәуекелді сыйақының сомасы ретінде иесіне мерзімі шектеусіз қажетті табысты алуына мүмкіндік жасайды.