ХҚЕС мақсаты
босалқылар есебін жүргізу тәртібін
орнату болып табылады. Босалқылар
есебін жүргізудегі негізгі мәселе
актив ретінде танылуға жататын
және тиісті түсімдерді танығанға дейінгі
келесі кезеңдерге көшірілетін шығындардың
шамасын анықтау болып табылады.
Стандарт шығынды анықтау және сатудың
ықтимал таза бағасының шамасына
дейінгі құнның кез келген азаюын
қоса алғанда, оларды кейіннен шығыстар
ретінде тану бойынша нұсқау береді.
Сондай-ақ ол босалқылардың өзіндік
құнын анықтау үшін пайдаланылатын
өзіндік құнды есептеу тәсілдері
жөнінде түсінік береді. ХҚЕС қызмет
көрсетулерге тікелей байланыстыны қоса
алғанда, құрылыс салуға жасалған шарттар
бойынша туындаған, аяқталмаған өндірістерді
(қараңыз: «Құрылыс салуға жасалған шарттар»
IAS Халықаралық стандарты);(b)қаржы құралдарын;
Ауыл шаруашылығы қызметімен және жинау
кезінде ауыл шаруашылығы өнімімен байланысты
биологиялық активтерді қоспағанда (қараңыз:
41-«Ауыл шаруашылығы» IAS) барлық босалқыларға
қатысты қолданылады.
(b) ауыл және орман шаруашылығы өнімін,
жиналғаннан кейінгі ауыл шаруашылығы
өнімі, сондай-ақ осы өнеркәсіп салаларында
қабылданған есеп практикасына сәйкес
іске асырудың мүмкін болатын таза құны
бойынша бағаланатын пайдалы қазбаларды
өндірушілер қолданатын босалқыларды
бағалауға қолданылмайды. Іске асырудың
мүмкін болатын таза құны бойынша бағаланатын
осындай босалқылар осы құнның өзгерістері
болған кезеңде пайда және залалдар туралы
есепте танылады.
(b) сатуға жұмсалған шығындарды есептемегенде
өзінің босалқыларын әділ құн бойынша
бағалайтын тауар брокерлері және трейдерлер
қолданатын босалқыларды бағалауға қолданылмайды.
Осындай босалқыларды сатуға жұмсалған
шығындарды шегеріп тастағанда, әділ құн
бойынша бағалаған кезде, сатуға жұмсалған
шығындарды шегеріп тастағанда әділ құнның
өзгеруі өзгерістер болған кезеңдегі
пайда және залалдар туралы есепте танылады. 3(а)-параграфында
айтылған босалқылар өндірістің белгілі
бір кезеңдерінде өткізудің ықтимал таза
құны бойынша бағаланады. Бұл, мысалы,
ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін
жинау немесе пайдалы қазбалар өндірілген
кезде, бұл болашақтағы келісім-шарт немесе
мемлекеттің кепілдік беруі арқылы сатуды
растайды немесе белсенді нарық пен сату
тоқтап қалатын тәуекелдің алдын алу мүмкіндігі
болған жағдайда болады. Мұндай босалқылар
№2 ХҚЕС бағалау бойынша талаптардан ғана
алынып тасталады. Брокерлер және трейдерлер
- тауарларды басқалар үшін немесе жеке
өз есебіне сатып алатын немесе сататын
тұлғалар. 3(б)-параграфында айтылған босалқылар
негізінен жақын болашақта сату және бағаның
немесе брокерлер мен трейдерлер маржасындағы
ауытқулардан пайда табу мақсатында сатып
алынады. Осындай босалқыларды сатуға
жұмсалған шығындарды шегеріп тастағанда,
әділ құн бойынша бағалаған кезде олар
осы Стандарттың бағалау бойынша талаптарынан
ғана алынып тасталады. төменде көрсетілген
мәндерінде мынадай терминдер пайдаланылады:
Босалқылар - бұлар: Қалыпты қызмет барысында
сатуға арналған;осындай сату үшін өндіріс
процесіндегі; (c) өндіріс процесінде немесе
қызмет көрсетулері кезінде пайдалануға
арналған шикізат немесе материалдар
нысанындағы активтер. Өткізудің ықтимал
таза құны - бұл жұмысты орындауға жұмсалған
ықтимал шығындар мен өткізуге арналған
ықтимал шығындарды шегеріп тастағанда
әдеттегі іс барысындағы болжамды сату
бағасы.Әділ құн - бұл активтерді олармен
айырбастаған немесе осындай мәмілені
жасаудан жақсы хабары бар, мәміле жасағысы
келетін және бір-бірінен тәуелсіз тараптар
арасында мәміле жасалған кезде міндеттемелерді
реттеуге болатын сома. Өткізудің ықтимал
таза құны ұйым әдеттегі қалыпты қызмет
барысында босалқыларды сатудан өтеуді
күтетін таза сомаға байланысты. Әділ
құн мәмілені жасау кезінде, нарықта жақсы
хабардар, осындай мәмілені жасағысы келетін
сатып алушылар және сатушылардың арасында
ұқсас босалқыларға ауыстыруға болатын
соманы көрсетеді. Біріншісі нақты ұйымға
тән болып табылатын құн; соңғысы ондай
болып табылмайды. Босалқыларды өткізудің
ықтимал таза құны сатуға жұмсалған шығындарды
шегеріп тастағанда әділ құнға тең болмауы
да мүмкін. Босалқыларға қайта сату үшін
сатып алынған және сақталатын тауарлар
кіреді. Оларға, мысалы, бөлшек саудамен
айналысатын сатушының алған тауарлары,
немесе қайта сатуға арналған жер немесе
басқа мүлік кіреді. Сонымен қоса босалқылар
дайын немесе ұйым шығарған және шикізат
пен өндіріс процесінде одан кейінгі пайдалануға
арналған материалдар кіретін жартылай
дайын өнім кіреді. Қызмет көрсету аясының
ұйымы 19-параграфта сипатталғандай, ұйым
тиісті түсім шамасын осы уақытқа дейін
танымаған қызмет көрсетудің құны босалқыға
кіргізілген жағдайда (18-«Түсім» ІAS Халықаралық
стандартын қараңыз). Босалқылар міндетті
түрде ең кемі екі деңгей бойынша: өткізудің
өзіндік құны мен ықтимал таза құнында
өлшенуге тиіс.Босалқылардың өзіндік
құнына міндетті түрде сатып алуға, қайта
өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және
босалқыларды ағымдағы жай-күйіне және
орналасқан жерге дейін жеткізу мақсатында
жұмсалған шығындар жатады.
Босалқыларды сатып алуға жұмсалған шығындарға
сатып алу бағасы, импорттық баж салықтары
мен басқа да салықтар (ұйымдар кейіннен
салық органдары арқылы өтейтін салықтардан
басқалары), сондай-ақ тасымалдауға, өңдеуге
арналған шығыстар және объектіні сатып
алумен тікелей байланысты шығыстар жатады.
Сауда жеңілдіктері, төлемдерді қайтару
және басқа да осындай баптар сатып алуға
жұмсалған шығындарды анықтаған кезде
шегеріп тасталады. Босалқыларды қайта
өңдеу шығындарына еңбекақы төлеуге жұмсалған
тікелей шығындар сияқты өнім бірліктерімен
тікелей байланысты шығындар кіреді. Сонымен
қоса оларға шикізаттан дайын өнім жасап
шығару кезінде орын алған тұрақты және
ауыспалы үстеме өндірістік шығыстарды
жүйелі түрде бөлу кіреді. Тұрақты үстеме
өндірістік шығыстар амортизация мен
үйлерге қызмет көрсету және жабдықтар
мен әкімшілік-басқару шығыстары сияқты
өндіріс көлемінен тәуелсіз салыстыра
алғанда өзгеріссіз болып қалатын жанама
өндірістік шығындар болып табылады. Ауыспалы
үстеме өндірістік шығыстар шикізаттың
жанама шығындары мен еңбектің жанама
шығындары сияқты өндіріс көлемінің өзгеруінен
тікелей немесе тікелей дерлік тәуелді
жанама өндірістік шығыстар болып табылады.
Тұрақты және үстеме өндірістік шығыстарды
қайта өңдеу бойынша шығындарға бөлу қалыпты
жағдайда жұмыс істеу барысында ұйымның
өндірістік қуаттылығына негізделеді.
Қалыпты өндірістік қуаттылық - жоспарлы
техникалық қызмет көрсету нәтижесінде
қуат ысырабын есепке ала отырып, істің
қалыпты орындалуы барысында жұмыстың
бірнеше кезең немесе мезгілінде орташа
көрсеткіштер негізінде есептелетін өндірістің
күтілетін көлемі. Өндірістің нақты деңгейі
қалыпты жағдайдағы қуаттылыққа жуық
мәнде сәйкес келгенде ғана пайдаланыла
алады. Өнімнің әрбір бірлігіне қатысты
тұрақты үстеме өндірістік шығыстар сомасы
өндіріс деңгейінің төмендеуі немесе
ұйымның тоқтап қалуы салдарынан өспейді.
Бөлінбеген үстеме шығыстар оның пайда
болуы кезеңіндегі шығыстар ретінде танылады.
Өндіріс деңгейі ерекше жоғары болған
кезеңде өнімнің әрбір бірлігіне қатысты
тұрақты үстеме өндірістік шығыстар сомасы
босалқылар өзіндік құнынан жоғары бағаланбайтын
мөлшерде азаяды. Өндірістік қуаттылықты
шын мәмінде пайдалану негізінде ауыспалы
өндірістік үстеме шығыстар өнімнің әрбір
бірлігіне жатқызылады. Өндірістік процесс
нәтижесінде бір мезгілде көп өнім шығарылуы
мүмкін. Мысалы, бұл бұйымды бірігіп шығару
жағдайында, немесе негізгі өнімнің өндірісі
қосымша өнімді өндірумен қатар жүріп
отырған жағдайда болады. Әрбір өнімге
жұмсалған шығындарды бөлек анықтай алмаған
жағдайда, оларды өнімдердің арасында
теңбе-тең және бір ізді бөледі. Бөлу, мысалы,
не өндіріс процесі кезеңінде өнімдер
ұқсас болғанда, не дайын өнім шығарылған
кезде анықталатын әрбір өнімді сатудың
салыстыра алғандағы құнына негізделуі
мүмкін. Қосалқы өнімдердің көбісі табиғатынан
мардымсыз. Осындай жағдайларда оларды
көбінесе сатудың ықтимал таза бағасы
бойынша бағалайды және бұл шама негізгі
өнімнің өзіндік құнынан шегеріледі. Нәтижесінде
негізгі өнімнің баланстық құны оның өзіндік
құнынан аз ғана ерекшеленеді.
Басқа да шығындарға босалқыларды қазіргі
орналасқан жеріне дейін жеткізуге
және жай-күйіне байланысты деңгейдегі
олардың өзіндік құны ғана жатады.
Мысалы, босалқылардың өзіндік құнына
өндірістік емес үстеме шығыстарды немесе
нақты клиенттерге арналған өнімді
әзірлеу жөніндегі шығындарды жатқызу
орынды болуы мүмкін.Төменде босалқылардың
өзіндік құнынан алынып тасталатын
және олардың пайда болуы кезеңінде
шығыстар ретінде танылатын шығындардың
мысалдары келтірілген: (а) шикізаттың,
жұмсалған еңбектің нормативтен тыс ысырабы
немесе басқа да өндірістік шығындар;егер
олар тек өндірістік процестің келесі
кезеңіне көшу үшін осы өндірістік процесте
қажет болмағанда ғана сақтауға жұмсалатын
шығындар;босалқыларды қазіргі орналасқан
жеріне және жай-күйіне дейін жеткізуге
байланысты емес әкімшілік үстеме шығыстар;сатуға
жұмсалатын шығындар.23-«Қарыздар бойынша
шығындар» IAS Халықаралық стандарты босалқылардың
өзіндік құнына заем бойынша шығындар
кіретін сирек жағдайларды анықтайды. Ұйым
босалқыларды төлем мерзімін кейінге
қалдыру шартымен сатып ала алады. Осындай
келісімде іс жүзінде қаржыландыру элементі
болғанда, бұл элемент, мысалы, әдеттегі
сауда кредиті шартымен сатып алу бағасы
және төленген сома арасындағы айырмашылық
қаржыландыру кезеңіндегі пайыздар бойынша
шығыс ретінде танылады. Қызмет көрсету саласындағы
ұйымдардың босалқыларының өзіндік құны. Қызмет
көрсету саласының ұйымдарындағы босалқылардың
болу дәрежесінде оларды өндіруге жұмсалған
шығындар бойынша бағалайды. Бұл шығындарға,
ең алдымен, жалақы төлеу және қызметтер
көрсетуге, оның ішінде бақылауға тікелей
қатысатын қызметкерлерге жұмсалатын
басқа да шығындар, сондай-ақ тиісті үстеме
шығыстары жатады. Жалақы және сауда және
жалпы әкімшілік қызметкерлерге жұмсалатын
басқа да шығындар босалқының өзіндік
құнына кіргізілмейді, бірақ олар туындаған
кезеңдегі шығыстар ретінде ескеріледі.
Қызмет көрсету саласы ұйымдарының босалқылардың
өзіндік құнына көп жағдайда ұйымдар көрсететін
қызметтердің бағасына кіретін пайда
немесе үстеме шығыстарға жатпайтын нормалар
кірмейді.Биологиялық активтерден алынған жиналған
ауыл шаруашылығы өнімінің өзіндік құны 41-«Ауыл
шаруашылығы» (IAS) ХҚЕС-на сәйкес ұйым биологиялық
активтерден жинаған ауыл шаруашылығы
өнімдерінен тұратын босалқылар бастапқы
тану кезінде жинау орнында сатуға жұмсалған
шығындары шегерілген әділ құны бойынша
бағаланады. Бұл осы Стандартты қолдану
мақсатында босалқылардың сол күнгі өзіндік
құны болып табылады. Нормативтік шығындар
бойынша есепке алу әдісі және бөлшек
баға әдісі сияқты босалқылардың өзіндік
құнын айқындаудың әр алуан әдістері,
егер олардың нәтижелері өзіндік құнға
жуықтап сәйкес келетін болса, қолайлылық
үшін пайдаланылуы мүмкін. Нормативтік
шығындар шикізаттар мен материалдарды,
еңбекті пайдаланудың, тиімділік пен қуаттың
қалыпты деңгейін ескереді. Оларды ұдайы
тексереді және қажет болған жағдайда,
ағымдағы жағдайларға қарай қайта қаралады.
Бөлшек саудада тез арада өзгеретін көптеген
бұйымдардан тұратын, олар үшін өзіндік
құнды бағалаудың басқа әдістерін пайдалану
орынды болып табылмайтын босалқыларды
бағалау үшін көбінесе бөлшек баға әдісі
пайдаланылады. Босалқылардың өзіндік
құны сатылған босалқылардың жалпы құнын
жалпы маржаның тиісті пайызына азайту
арқылы анықталады. Пайдаланған пайыздың
шамасында бағасы бастапқы сату бағасынан
төмен бағаға азайтылған босалқыны ескереді.
Бөлшек сауданың әрбір бөлімшесі үшін
пайыздың орташа мәні жиі пайдаланылады.
Бірін-бірі алмастырмайтын босалқылардың
жекелеген баптарының, сондай-ақ арнаулы
жобалар үшін өндірілген және оларға арналған
тауарлардың немесе қызмет көрсетулердің
өзіндік құны оларға жұмсалатын жеке шығындарды
ерекше сәйкестендіру арқылы анықталуға
тиіс. Іс жүзіндегі шығыстардың нақты
анықтамасы белгілі бір шығындар босалқылардың
белгілі бір баптарына жататынын білдіреді.
Есепке алудың бұл тәртібі, олардың сатып
алынғанына немесе өндірілгеніне қарамастан,
арнаулы жобаларға арналған бұйымдар
үшін сәйкес келеді. Алайда, іс жүзіндегі
шығындардың нақты анықтамасы босалқылардың
бір-бірін алмастыра алатын бірліктері
аса көп болған жағдайда бұған лайықты
болмайды.