Экономикалық субъектінің ішкі бақылауын бағалау жүйесі

10.6. Экономикалық субъектінің ішкі бақылауын бағалау жүйесі

Бақылау шарасын оңтайлы  жасау мен оны өткізудің бағдарламасын  әзірлеуде тексерілетін экономикалық субъектіде қаржылық-шаруашылық қызметін тексеретін өзінің ішкі бақылауы, жолға  қойылғандығы жөнінде талдаудың  болуы өте маңызды.

Әдетте, экономикалық субъектінің  лауазымды қызметкері мен мемлекеттік  жоспарының орнына жауап беретін  адам өз жақтарын басшылықпен тиімді ішкі бақылау жүйесін әзірлеп, жүзеге асыруға тиісті және жауапты. Басшылық жағынан кең мағынада түсінгенде бақылау жүйесі шара жоспары мен ісін, әдістері мен бақылауды жүзеге асырудың  үдерістердін өзіне қосып, жұмыс барысының мониторингісін және есеп беруін, жеткен қортындысының өлшем жүйесін де бірге атқарады.

Басшылық тарапынан бақылауды  ішкі бақылау ұйымы арқылы өткізуі  жиі болады.Ішкі бақылау шаруашылық жүргізуші субъектінің айрықшылығы  мен көлеміне, бағдарламасына сәйкес келіп, әр уақытта, әрі тиімді жұммыс істеуі басшылыққа тікелей қатысты.Бағдарламаға жауап беретін экономикалық салалар  мен органдаарда ревизиялық комиссия құрылып, ревизор тағайындауы мүмкін немесе ішкі бақылау жүйесін қолдау үшін, ішкі аудит бөлімі құрылып, кейбір тексеру тетіктері соған берілуі  мүмкін.

Бақылау шарасына қатысы бар, шаруашылық субъектісі немесе мемлекеттік  жоспарға басшылық жүргізіп жатқан бақылау  жүйесіне тексерушілер түсінікпен қарауы қажет.Егер бақылау жүйесі бақылау  шарасының мақсаты үшін маңызды  болса, онда сенімділігі жөнінде  дәлелдеме алуы қажетғ

Тексеруші субъектіде басшылдықпен өткәзәлген ішкі бақылау, әдетте, мына аспектілерге сүйенеді:

Бағдарлмалы операциялар.Бағдарламалы операцияларды бақылау жұмысы оның басшылары алға қойылған мақсаттарына жету үшін енгізілген саясатпен үдерістерді өзіне қосады.Мұны тексенрушілерге дұрыс түсіну шааруашылық субъектілеріне жүргізілген жұмыстарды бағалауға немесе өндіріс көлемі мен жұмыс көлемін құрайтын  бағдарламаны дұрыс бағалауға көмектеседі.

Деректердің салмақтығы мен сенімділігі.   Деректердің салмақтығы мен сенімділігін тексеру , есеп беруге дұрыс ашылып, сақталып, талап етілген уақытта берілетіндей етіп басшылық енгізген саясат пен үдерістерді өзіне қосады.Бағалаудың мұндай жүйесі жұмыстың дұрыс жүргізілуімен және сенімді ақпарат жеткізуімен басшылықты қамтамасыз етіп, оның өз ісіне ссенімді болуына мүмкіндікм береді.Істі бұлай түсіну тексерушіге жиналған деректер сенімсіздігі туралы тәуекелді дұрыс бағалап, соған сәйкес деректерді тексеру жоспарын құрауға көмектеседі.

Нормативтіік  актілер мен заңдарға сәйкестілік. Нормативтік актілер мен заңдарға сәйкестілікті бақылау шаруашылық ресурстарын пайдалану нормативтік актілер мен заңдарға сәйкес болуы үшін басшылары қамтамасыз еткен үдерістерді өзіне қосады. Бақылаудың бұл жүйесін түсіну заңға қайшы істерді жасау мүмкіндігін бағалауға көмектеседі.

Ресурстардың  сақталуы. Ресурстардың сақталуын бақылау басшылары енгізген ресурстардың сақталуын, бүлінуден, кемуден және дұрыс қарамаудан қорғайтын үдерістері мен саясатын өзіне қосады. Бақылаудың бұл жүйесін түсіну істің үнемділігін, ұтымдылығын тексеруді жоспарлауға көмектеседі. (25, с.184-185).

Тексерушілер басшылар енгізген сұхбат өткізу, қадағалау, құжаттар мен  есеп беруді зерттеу және басқа тексерудің есеп беруімен танысу арқылы бақылау  жүйесін түсінеді. Бақылау жүйесін  зерттеу мақсатында орындалатын  үдерістері бақылау шараларының  әр түрінен айырмашылығы бар. Бақылауды  басшылық жағынан түсіну қажеттілігі  бақылау шараларының әдістемелеріне, көлеміне, мақсатты айқындайтын бағдарламасына, қызмет аспектісіне байланысты.

Басшылық жағынан бақылауды  түсінуі, бақылау шараларының жоспарына  қалай ықпал ететіндігін мысалға  алып көрсек:

1. мақсаттары: дұрыс бақыланбайтын қызмет аспектілері мен бағдарламалары жұмыстың тоқтауының өте жоғары тәуекеліне ие болады. Сондықтан бақылау шараларын жоспарлағанда осыларға ерекше назар аударған жөн.
2. көлемі: кейбір бөлімшелердің жұмысын дұрыс бақыламау, тексерушілердің кейін күшті тек осы бөлімшеге ғана жұмылдыруға мәжбүр етеді.
3. әдістеме: бақылаудың тиімді жүйесі сараптау мен деректерді жинауы құжаттардың салмақтылығы мен сенімділігін тікелей тексеру көлемін шектеуі мүмкін. Керісінше, бақылау жүйесінің тиімсіздігі деректерді тікелей тексеруге немесе қажетті деректерді тексерілудегі субьектіден тыс жерден іздеуге тура келеді.

Басшылар жағынан бақылау  жүйесін тексеру қажеттілігі  бақылау шарасының мақсаты үшін маңызды болуына байланысты:

• бақылау жүйесінің әлсіздігінен болған қанағаттанғысыз жұмыстың себебін анықтаған кезде;
• тексерілуші субьекті дайындаған деректердің салмақтылығы мен сенімділігін анықтаған кезде. Басшылық жағынан жүргізілген бақылаудың тиімді жүйесінің қаржылық есеп берудің деректерін қосып, сараптамамен бірге жинақтауы тексерілуші субьектінің жұмысын бағалауда үлкен сенімділікті қамтамасыз етуге көмектеседі.

Ішкі аудит – басшылық жағынан дайындалған бақылаудың маңызды бөлігі болып табылады, сонымен  бірге, басшы тарапынан бақылау  талап деңгейінде жүргізілетіндігі жөніндегі растайтын деректі  пайдалануға болады. Бұл – шаруашылық жүргізуші субьектінің басшылары  өздерінің қаржылық – шаруашылық қызметін бақылау үшін ұйымдастырған  ішкі бақылауы. Ішкі бақылау жүйесі басшылыққа кәсіпорынды заңмен белгіленген  мөлшерге сәйкес тиімді басқаруға көмектеседі.

Бақылау шарасының мақсатына  жету үшін тексерілуші субьектінің  шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп жүйесінде нақты көрсетілгені туралы жеткілікті сенімділікке ие болу қажет. Ішкі бақылаудың жүйесін, оның көлемін, қалыптасу сатысы мен тексерілуші  субьектінің саласына сәйкестігін  және оның қызметінің ерекшелігін зерттеу, осындай сенімділіктің қалыптасуына көмектеседі. (25, с.186-187).

Сырттан келген тексерушілерге ішкі бақылаудың қорытындыларын  пайдалану  жақсы көмек бола алуы мүмкін. Оның қорытындылануы мен тиімділігін  дұрыс бағалау үшін, тексерілуші  обьектідегі ішкі бақылау жұмысын  жеткілікті дәрежеде оларға түсіну қажет. Бұл бақылау шарасын жоспарлауда, тексерілуге қажетті көлемді, уақытты, түрін жеткілікті түрде нақты  анықтауға мүмкіндік береді. Тексерілуші  субьетінің ішкі бақылау жүйесінің  бағасы нақты тексерілу үдерісінің бағасына не жақсы, не нашар жағынан  ықпал етуі мүмкін.

Осындай жағдайда, ішкі бақылау  жүйесін ұйымдастыру бірінші  қатардағы мынадай факторлар  ықпалына байланысты:

• ішкі бақылаудың мәселелерін жақсартуға басшылықтың қарым – қатынасы;
• экономикалық субьектінің қызмет түрлері, ұйымдық құрылымы және ауқымы;
• бақылау обьектісінің даму келешегі, мақсаты және стратегиялық құрылымы;
• ішкі бақылау жүйесін ресурстармен қамтамасыз ету;
• бақылау қызметі саласында ғылыми – техникалық үдерістерді жетілдіру мен жаңалықтарды енгізу;
• ішкі бақылау жүйесінің бағдарламасын жетілдіруге қызметкерлер құрамының қызығушылығы мен құзіретті деңгейінің болуы.