Табиғатты қорғау саласындағы халықаралық ұйымдар

 Мамандардың  мәліметі бойынша адам денсаулығы 8-12%  денсаулық сақтау жүйесіне, қоршаған орта жағдайынан – 20-25%, ал әлеуметтік-экономикалық жағдайдан және өмір сүру салтынан 52-55%-ға тәуелді. Дұрыс тамақтану адамның қалыпты өсуі мен дамуын қамтамасыз етеді, аурулардың алдын алады, өмірді ұзартады, жұмыс белсенділігін арттырып, қоршаған ортаның зиянды факторларына бейімділуіне көмектеседі.   

 Осы қажеттіліктерді  қамтамасыз ету үшін адамзатқа  әдетте қол жетімді болғаннан  біршама көп ресурстар қажет.  Жер шарындағы адам саны мен  олардың қажеттіліктері әрдайым  өсуде, ал табиғаттың адамзатты тамақтандыру мүмкіндіктері шектеулі.   

1856 жылы неміс  химигі Юстус Либих ет қосусыз  «ет сығындысын» ойлап тапты,  ол енді сорпа текшесі ретінде  таралды. Либихтың өмір сүру  кезінде Еуропада мұндай күмәнді  эрзацпен (толымсыз жасанды зат)  біреуді тоқ қылу туралы арман етуге де болмайтын. Сондықтан, оның өндірісі үшін алғашқы зауыттар  Оңтүстік Америкада салынды. Ал өркениетті елдерге ол «бесінші дәммен»  - натрий глютаматымен, байытылып барып енді. Қытайлықтар глютоматты шіріген теңіз өнімдерінен алатынды. Қазіргі өнеркәсіп оларды синтездейді. Одан зертхана тышқандары соқыр болатыны белгілі, бірақ адамдарға әсер етпейді.   

1869 жылы қатты  май алынды – бұл үшін сутегіні  қыздырылған өсімдік майынан  өткізеді. Процесс гидриттеу деп  аталады. Стеаринді шамдарды білесіз бе? 1902 жылы американдық Норманн гидреттеуді жақсарта келіп тығыз емес, жұмсақ майлы масса – маргарин ала алды. Оны да бас кезінде ешкім жей қоймады. Алғашқы дүниежүзілік соғыс «көмектесті». Аш Германия адамдарды бір нәрсемен болса ада тамақтандыру үшін  маргарин өндірісін ағынға қойды. Голсуорсида мынадай оқиға болды: жұмыссыз,  соншалықты кедей отбасы таңғы асқа маргарин жеуге мәжбүр болды.

Эрзац өнімдер біз оларды шынайы түрде сатып алғанда «ақ» және зиянсыз болуын жояды. Ресей  елі сояны қолдану бойынша бірінші орында екені белгілі, бірақ ол  сояны қатты құмартқаннан емес, ал ол генетикалық-түрлендірілген түрінде өзге  табиғи  деп сатылатын өнімдердің  құрамында қолданылатындығында.   

 Тәтті суды  сатып ала отырып, біз қанттың  көп мөлшері адам ағзасына зиянды екенін білеміз, бірақ біз онда қанттың жоқ екендігін біле бермейміз.   

 Цикламат  – мұнай негізіндегі синтетикалық  заттек, қанттан 200 есе тәтті, канцероген, жаман ісік (рак) ауруын арандатады. 1969 жылы АҚШ пен Канада аумағында  қолданылуға тыйым салынған. 1975 жылы Жапония, Оңтүстік Корея және Сингапурда. Цикломатты тасымалдаушы ел Индонезияда да оған тыйым салынған. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде цикламат арзан өнімдер ретінде концентрациялы лагерьлерге тасымалданған.    

 Өзге қант ауыстырушылары дәріханаларда сатылып сусамыр науқастарына ұсынылғанымен, тіпті зиянсыз емес. Сахарин және калий  ацесульфамы қатерлі ісікті арандатады. Аспартам (ол: свитли, сластилин, сукразит, нутрисвит) бас ауруларын, шаршау, жүрек депрессияларын  арандатады. Қатерлі ісікке шалдырмағанынмен, бас ісігін және кейде  туберкулезді тудырады.   

 Ал сіз  күнделікті  үстеліңіздегі не екенін білесіз бе?  

 Соямен түрлендірілген  шұжық, импорттық ірімшік (бірен-сарандап  гендік инженерияның өнімі), түрлендірілген картоптан жасалған майға қуырылған картоп (чипсы), трансгенді майлардан жұмсақ май, тірі кезінде тезірек өсу тағам қоспаларымен тамақтанған тауықтың еті, құрттарға жағымсыз алмалар және т.б.   

 Басты мәселе, сатып алушылар  өнімдерде тағам қоспаларының бар екендігін жиі біле бірмейді. Бірақ дегенмен, оны біле тұра да, бар ақпаратты жөнді қолдана алмай, шатысады. 

 

2. Тағам   қоспаларының   классификациясы

 

    Тағам өндірісінде ортақ  бір – тағам қосындалары деген  атаумен

біріктірілген заттектердің үлкен тобы қолданылады.  Бұл термин бір түсіндірмеге ие емес. Көбіне бұл терминді тағам өнімдерінің өіндірісінде, тасымалдауында, сақталуында енгізу үшін арналған, бірақ өздігінен тағам ретінде қолданылмайтын табиғи немесе химиялық қосындылар. Тағам қосындылары тағам өнімінің құнарлылығын сақтау, оның технологиялық өңделуін жақсарту мен жылдамдату және сақтау мерзімін ұзарту, сонымен қатар консервілеу, сақтау немесе өнімнің органолептикалық қасиеттерін әдейі өзгеру (түсі, иісі, консистенциясы) үшін қолданылуы мүмкін.

Әдетте тағам қоспаларын бірнеше топқа бөледі:

1. өнімнің сырт келбетін жақсартатын заттектер;
2. консистенцияны өзгертетін заттектер, әдетте бұл топқа шалағайы-белсенді тағам заттектерін де жатқызады;
3. хош иістендірушілер;
4. тәтті қосқыш заттектер және дәм қоспалары;
5. өнімнің сақталуы мен сақтау мерзімін ұзартатын заттектер.

 

    Тағам өнімдеріне құнарлылық  беру үшін немесе емдеу-профилактикалық  мақсаттармен (дәрумендер, микроэлементтер,  аминқышқылдары және т.б.), сонымен  қатар, дәмділіктер, дәмдеуіштер  тағам қоспаларына жатпайды. Зоотехника  және ветеринарияда, өсуді жеделдететін және т.б. қолданылатын пестицидтер, биологиялық белсенді заттектер тағам қоспалары болып табылмайды. Қазір тағам қоспалары ретінде арнайы зерттеулерден өткен, адам ағзасына зиянсыздығы дәлелденген препараттар  қолданылуы мүмкін. Мұнда препараттың уыттылығы мен мутагенділігі, бластомогенділігі, теорагенділігі, және де өнімнің құндылық қасиетіне әсері анықталады. Осындай зерттеулердің негізінде тағам қоспаларының өнімдегі барынша мүмкiн концентрациясы белгіленеді. Мүмкін тәуліктік дозасы (мг/кг дене массасының) – және мүмкін тәуліктік тұтыну – дене массасының ортана көлеміне – 60 кг, есептелген мөлшері. Қауіпсіздікті белгілеу рәсімі  кең салыстырмалы зерттеулер нәтижесінде тағам қоспалары бойынша Біріккен комитеті ФАО/ДДСҰ және Еуропалық Кеңестің  тағам өнімдері бойынша Ғылыми комитеті іспетті ұйымдармен жүзеге асырылады. Адамға тағам қоспасының  әсер етуінің қауіпсіз деңгейін анықтау үшін, яғни  оның мүмкін тәуліктік түсімімін орнату үшін созылмалы уыттылық тәжірибелерінде уыттылық әсерін тигізбейтін қоспаның мөлшер көлемін қауіпсіздік деңгейіне бөледі.   

 Тағам қоспаларының  уыттылық-гигиеналық зерттеулерін  өткізу мен ұйымдастырудың халықаралық  тәжірибелері ДДСҰ-ның «Тағам  қоспалары мен контаминаттардың  тағам өнімдеріндегі қауіпсізідігін  бағалау қағидалары» атты   арнайы құжатта біріктірілген.    

 Қазақстан  Республикасында 2008 жылдың 4 мамырында  Үкіметтің қаулысымен  2004 жылғы  9 қарашада қабылданған «Техникалық реттеу туралы» заңына сай «Тағам қоспаларының қауіпсіздігі, олардың қолданылуы мен айналымына қойылатын талаптар» атты техникалық регламент бекітілді. Осы регламентте елдің территориясында тағам қосындалрына қойылатын талаптар мен тыйым салулар берілген. 

Тағам қоспалары   технологиялық функциялары бойынша  жалпылама- лағанда негізгі 7 топқа бөлінеді:

1.тағам өнімдерінің  дәмі мен иісін жақсартатаын тағам қоспалары (тағам хош иістендіргіштер, иіс пен дәмді түрлендіргіштер мен күшейткіш заттар, тәттілендірушілер, ас қышқылы, қышқылдылықты реттеуіштер)

2.тағам өнімдерінің  сырт кейпін жақсартатын тағам қосындылары (ас бояуыштары, бояуды тұрақтандырғыштар, ағартқыштар, глазировательдер), 3.тағам өінмідерінің консистенциясын реттейтін тағам қоспалары(эмульгатор, стабилизатор, қоюландырғыш, қопарғыштар, толтырғыштар),

4.сақтау мерзімін  ұзартатын тағам қоспалары (консерванттар, антиқышқылдаушылар, ылғал сақтайтын агенттер, газ орталары),

5.нан пісірудегі  жақсартушылар,

тағам өнімін өнддіруді жеңілдететін және жылдамдататаын кещенді тағам  қоспалары,

7.технологиялық  көмекші заттар (пісіруді жеделдеткіштер, көбіктендірушілер, көбікқшушілер, флокулянттар, хладоагенттер, пропеллент, катализатор, пайдалы микроағзалардың тіршілігіне көмектесетін заттектер, кептіргіштер, экстрагенттер, қопарғыштар).

Тағам қосындыларын классификациялау үшін Еуропа Кеңесінің елдерінде  нөмірлеу жүйесі қалыптастырылған (1953 жылдан бастап енгізілген). Әрбір қоспа  «Е» әрпінен басталатын бірегей  нөмірге ие.  Нөмірлеу жүйесі толықтырылып,  “Codex Alimentarius” халықаралық классификациясына қабылданған.

Халықаралық классификация:

Е100 – Е199  Бояуыштар	100 - 109	Сары
	110 - 119	Сарғылт
	120 - 129	Қызыл
	130 - 139	Көк және күлгін
	140 - 149	Жасыл
	150 - 159	Қоңыр және қара
	160 - 199	өзгелері
Е200 – Е299  Консерванттар	200 - 209	Сорбаттар
	210 - 219	Бензоаттар
	220 - 229	Сульфиттер
	230 – 239	Фенолдар және формиаттар (метаноат)
	240 – 259	Нитраттар
	260 – 269	Ацетат (этаноат)
	270 279	Лактаттар
	280 – 289	Пропиноаттар
	290 + 299	басқалары
Е300 – Е399 Тотықтырғыштар	300 – 305	Аскорбат (С дәрумені)
	306 – 309	Токоферол (Е дәрумені)
	310 – 319	Галлат және эриторбат
	320 – 329	Лактат
	330 – 339	Цитрат
	340 – 349	Фосфат
	350 – 359	Малат және адипат (адипинат)
	360 – 369	Сукцинат және фуромат
	370 - 399	басқалары
Е400 – Е499  Тұрақтандырғыштар, қоюлатқыштар, эмульгаторлар	400 – 409	Альгинат
	410 – 419	Шайырлар
	420 – 429	Өзге табиғи заттектер
	430 – 439	Поликсиэтиленнің қосындылары
	440 – 449	Табиғи эмульгаторлар
	450 – 459	Фосфаттар
	460 – 469	Целлюлозаның қосындылары
	470 – 489	Май қышқылдарының қосындылары
	490 - 499	басқалары
Е500 – Е599  рН тұрақтандырғыштар	500 – 509	Органикалық емес қышқылдар
	510 – 519	Хлоридтер мен сульфаттар
	520 – 529	Сульфаттар және гидроксидтер
	530 – 549	Сілтілік металдардың  қосындылары
	550 – 559	Силикат
	570 – 579	Стеарат және глюконаттар
	580 – 599	басқалары
Е900 – Е999  Басқалары	900 – 909	балауыз
	910 – 919	глазирователь
	920 - 929	Ұн өнімдерін жақсартатын  заттектер
	930 – 949	Тәтті қосқыш
	950 – 969	көбіктендіргіш
	990 - 999	басқалары
Е1100 – Е1599 Қосымша заттектер	Стандартты классификацияға  түспейтін жаңа заттектер

 

Тағам өнімдеріне енгізілетін кез-келген заттек адам денсаулығы үшін қауіпсіз болуы тиіс. Кейбір қоспалардың көп мөлшері агрессивті элементке айналады және ағзаға уытты әсер ететіні белгілі. ДДСҰ/ФАО 1973 жылы тұтынушылар денсаулығына кері әсер тигізбейтін тағам өнімдеріне қоспаларының шектеулі мөлшерін белгілейтін Кодекс қабылдады.  

 Осындай бақылау нәтижесінде зат   белгілі бір өмір ұзақтығында ағзаға зиянсыз тұрақты түрде қабылдауға болатын тәуліктік мүмкін тұтыну нормасы тағайындалды. Адам денсаулығына кері әсер тигізбейтін тағам қоспалары үшін Минималды жарату мөлшері қойылмайды. Мысалға, мынадай табиғи қоспалар: Е164 «бозғалдақ», Е166 «Сандал ағашы», Е160 «каротиндердің табиғи сығындысы», Е260 «сірке қышқылы», Е290 «лецитин» және басқаларын тағам өнімдеріне тек технологиялық орындылықпен шартталған мөлшерде қосады. Күнделікті өмірде қолданылатын кейбір табиғи қоспалар тіпті САН ПИН тізіміне тіркелмеген. Олар: іркілдек (желатин), крахмал, ас тұзы және басқалары.

Барлық мәліметтерді біріктіретін болсақ, тұтынушы денсаулығына ең зиянды жасанды боуыштар және консерванттар болып табылады. Сондықтан ерекше боялған және сақтау мерзімі өте ұзақ тағам өнімдерінен алшақ болған абзал. Тұтынушы қорабында жазылған құрамын назар салып оқыңыз. 

 

3. Тағам қоспаларының адам денсаулығына әсері

 

  

   Адамдардың  бір қоспаны әр түрлі қабылдайтынын есте сақтаған жөн. Біреуі әдеттегідей қабылдаса, екіншілері осы қоспаға деген аллергиялық жауабы бар екендігін біле тұра, кейде шартты белгі жүйесін түсіне біле бермейді. Денсаулық сақтау министрлігі мен Ұлттық тағам ассоциациясы рұқсат берген қоспалардан кейбір адамдарда астма мен аритрия  қозуы мүмкін. Сондықтан мұндай адамдарға  шартты белгінің астында не жасырылғанын білу шарт және осы қоспаға ағзасының реакциясын да білген жөн. Мысалға, глутамат туралы айтып  кетсек. Тағам өндірісінде бұл заттек глутмамат натрия, дәм жақсартушысы Е-612 деген атаумен белгілі. Ол ет татымын жасайды. Оны тез даяр болатын сорпалар мен кеспелер, консервілер, тұздықтар, дәмдеуіштер қосындыларына, дайын астарға, маринадтар, майға қуырылған картоп (чипсы) және шұжықтар құрамына қосады. Бұл заттек көптеген қосымша кері әсерлерге ие.  Бұл заттеккке сезімтал адамдарда бас ауруын, тыныс демікпесін, есекжемді арандатуы мүмкін.   

 Адам ағзасына  кері әсерін тигізуі мүмкін  кейбір тағам қоспаларының тізімі:

Е103, Е105, Е121, Е125, Е126; Е130, Е131, Е142, Е153  -  бояуыштар. 

Тәтті газдалған суда, мұз  кәмпиттерде және түсті балмұздақта болады. Қатері ісік ауруына соқтыруы мүмкін.

Е171-173 – бояуғыштар. Тәтті газдалған судағы мұз кәмпиттерде, түсті балмұздақта болады. Бауыр мен бүйрек ауруларына әкелуі мүмкін.

Е210, Е211, Е213-217, Е240 – консерванттар. Кез-келген консерві түрлерінде (саңырауқұлақ, нәрсу, шырын, тосап). Қатерлі ісік ауруларына шалдықтыруы мүмкін.

Е221-226 – консерванттар. Кез-келген консервілеуде қолданылады. Ас-қорыту жүйесінің ауруларын тудыруы  мүмкін.

Е230-232, Е239 – консерванттар. Кез-келген консерві түрінде болады. Аллергиялық әсер тудыруы мүмкін.

Е311-313 – антиоксиданттар. Йогурт, сүт тағамдары, шұжық тағамдарында, май және шоколадта болады. Ас қорыту жүйесінің ауруына шалдықтыруы  мүмкін.

Е407, Е447, Е450 – тұрақтандырғыштар (стабилизатор)және қойылтқыштар (заугуститель). Тосаптарда, джемдарда, қойылтылған сүтте, шоколад, ірімшігікте болады. Бауыр мен бүйрек ауруларын тудырады.   

 Кейбір тағам  қоспаларының тізіміне  созылмалы аурумен ауыратын науқастарға, балаларға және т.б. тыйым салынған.  

 Аллергияға  душар  адамдарға келесідей қоспалары бар тағамдардан алшақ болған жөн: Е131,Е132, Е210, Е214, Е217, Е230, Е231, Е232, Е239, Е311, Е951;

Тыныс  демікпесін қоздырғыш қоспалар: Е102, Е107, Е122, Е123, Е124, Е155;, Е214, Е217;

Жүкті әйелдерге Е223 қоспасы  бар тағамдарды қолдануға болмайды.

Бүлдіршіндерге Е249,Е262, Е310, Е311-312, Е320, Е514, Е623, Е626-635 қоспаларын қолданбағаны жөн.

Қосымшада Е  тобындағы адам ағзасына зиянды Е  қоспаларының тізімі келтірілген. 

Төменде  тағам қоспалары бар кейбір өнімдер тізімі берілген:

Кока-кола.Фруктайм:Е952, Е850, Е951;

«Дирол» сағызы: Е414,Е422,Е466,Е470,Е171,Е903,Е321, Е951;

Жартылай сүрлі шұжық: Е450, Е471, Е300, Е330, Е621, Е250.  

 Кейбір қоспалар  көп мөлшерде арасында да зиян  – мысалға, Е250 (шұжықтағы натрий  нитриті), дегенмен тәжірибеде оларға  тыйым салынбаған, өтйкені бқл тауардың сатылым түрін қамтамасыз ететін «аз жамандық», және оның жұшықтағы мөлшері де көп емес. Жоғары сұрыпты сүрленген шұжықтарға пісірілген шұжықтарға қарағанда  нитрит деңгейі біршама жоғары – оларды аз жейді деп нәтиже шығарылған.  

 Көптеген тұтынушылар йогурттың қызғылт  түсіне кептірілген құрт-құмырсқа ұнтағы – кошенил (Е120) арқылы қол жеткізетінін естіп ыза болар.   

 Өзге қоспаларды  біршама  қауіпсіз деп есетеуге тұрарлық (лимон қышқылы, сүт қышқылы, сазароза және т.б.). Дгенемен белгілі бір қоспаларың синтезі әр елде  әр түрлі екенін ескеру керек, соныдқтан қауіпте де біршама айырмашылық болады. Мысалға,  микробиологиялық әдіспен алынған синтетикалық сірке қышқылында  ауыр металдардың қосындылары болуы мүмкін, оның мқлшері әр елді түрліше белгіленеді.