Қазақстан Республикадағы ауа қорының ластану проблемалары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Табиғатты қорғауға арналған іс-шараларының бірі –көгалдандыру.         

  Халық санының артуы,өндіріс,шаруашылық обьектілерінің, транспорттың жедел өсуі елді мекендерді қоғалдандыоу жұмысын жан-жақты ойластырылған озық әдістермен жүргізуді талап етеді. Пайдаланылатын ағаштар тек сәндік үшін ғана емес,сонымен қатар адам денсаулығына пайдалы болу ушін егілу керек.

    Қоғалдандыру кезінде  пайдаланылатын  көшеттердің фотонцидтік  қасиеттеріне көңіл аударған  жөн.Өсімдіктерден ауаға тарайтын  фитоцидтер ауаны зиянды микрооргонизмдер  тазартып,иондық құрамының тұрақты  болуына ықпал етеді,атап айтқанда,адамның  денсаулығына қолайлы иондармен байытады.Жеңіл иондар ауаны жаңартып,адамды сергітеді.Мұндай иондардың ауаға көбірек тарауына ықпал етуші ағаш тұқымдарына  кәдімгі қарағай,шырша,сібір балқарағайы, шетен  жатады.Фитонцидтердің тағы бір жақсы қасиеті-олар ауадағы ұшпалы ластағыш заттарды –түтін,құрыш,автокөлік газдары-тотықтырып,бейтараптандыру арқылы да тазартқыштық қызметін атқарады.Фитонцидтерді әсіресе, шырша,қарағай және арша тұқымдастары көп бөліп шығарады.Аршанаң бір түбі күніне 30 грамға дейін ұшпалы зат бөледі. Ағаштардың  фитонциттік белсенділігінің ең жоғары болатын кезі-шілде айы, кейбір ағаштар, мфсалы терек түрлерінің  фитонцидтік  белсенділігі қазан айына дейін төмендемейді.

Бір гектар жасыл алқап тәулігіне 220 -280 кг көмірқышқылын сіңіріп, 180-200 кг оттегін шығарып отырады. Үлкен бір терек ағашы 6 кг-ға дейін, ал қарағаш ағашы 10 кг-ға дейін шаң-тозаң ұстайды. Бір гектар 10 жылдық терек ағаштары вегетациялық кезінде 350-400 кг шаң-тозаң жинайды. Ал қылқаң жапырақты ағаштар ауаны тәулік бойы тазартып отырады. Ағаштар ауа қабатының биіктігі 45-50 м-ге дейінгі қабатын тазартып отырады. Ағаштар шаңсорғыш қызметін атқарады. Константин Паустовский  былай деген еді: «Орман ағаштары  жерге көз қуантарлық көрік беріп қана қоймай, шексіз байлық көзі болып табылады.»

Олар ылғалды сақтайды, климатты жұмсартады, ыстық желдермен құмдардың, жыралардың ұлғаюын тоқтатады.

Жанар майдың қалдықсыз, толық жағылуын қамтамассыз ететін, ауаның ауыр металдармен, шаңмен аэрозольдармен, ұлы газдармен ластануына жол бермейтін, қалдықсыз технологияларды игеру-өзекті экологиялық мәселелер болып тұр, негізінен техникалық жолмен шешілуі тиісті.Жасыл көшектердің жан-жақты маңызы бар:

1. Экзотикалық (ландшафтылық архитектура, жолдардың жағалауларын, демалу орындарын түрлендіру);
2. Қалаларды, ауылдарды көркейту;
3. Қорғау (шудан,газдан,шаңнан, тағы да сол сияқты);
4. Санитарлық-гигиеналық.

Жөнімен отырғызылған тал-терек, әсемдік өсімдіктер ауаны әр түрлі қоспалардан, шаң-тозаңнан, газдардан тазарту функциясын  атқарып, оттегімен байыта түседі, шудың күшін бәсеңдетеді. Шу күші 10-15 децибелл болған кезде адам организмін тітіркендіреді,60-70 дц болғанда өзін нашар сезінеді,90 децебелл-адам өміріне қауіпті, өнім жағдайына әкеледі.

Қалаларды, ауылдық елді мекендерді салуды жоспарлау кездерінде күнделікті соғатын жел тұрғын үй және өнеркәсіпті аудандардың арасынан өтіп, зауыт, фабрикалардағы ластанған ауаның басқа жаққа қарай айдалуына мүмкіндік туғызуын есте мықты сақтау керек. Сондай-ақ желге қарсы пайдаланылатын орман алқаптарын орын ауыстыру қажет.

Соңғы жылдарда сапасы төмен көмір мен сұйық отынды жағатын электростанцияларында күкіртті газ қалдығының көбеюі байқалады. Ауадан жұтылған күкірт көбінесе, жапырақтын бетінде жіктеліп қалады. Өсімдіктің газ жұту қабілеті жапырақтардың жинақтаған күкірт мөлшеріне байланысты. Күкіртті газ түрінде жұту қабілеті жоғары: Канада терегі, бәйтерек, үйеңкі ағаштары.

Ағаштар мен бұталы өсімдіктер жапырақтарындағы байқау үрдісіндегі күкірттің құрғақ салмағының мөлшері.

 

р/с	Түрлері	Бақылау	Тәжірибе	Күкірттің сіңуі (жұтуы)
1	Сүйелді қайың	1,4	1,9	0,5
2	Тегіс шегіршін	0,8	1,5	0,6
3	Көп бұталы шегіршін	1,3	2,2	0,9
4	Үйеңкі	1,8	3,04	1,24
5	Кәдімгі сирень	1,4	1,8	0,4
6	Канада терегі	1,9	4,4	2,5
7	Бәйтерек	1,5	3,7	2,2
8	Жиде өткір ұрықты	2,0	4,02	2,02

 

Өсімдіктердің газды тұрақтылығын жақсарту үшін  топыраққа  минералды  және  органикалық  тынайтқыштарды  әсіресе , азотты  және фосфорды енгізу қажет. Жауын-шашын немесе жасанды жауындар жапырақтары органикалық емес күкірттің 30 %, ал хлордың 20-30 % жуып шаяды. Жауында әсіресе, құрғақ кезінде жақсы, жапырақтардағы шаңның қалын қабаты мен жапырақ ішіндегі  улы заттардың көп мөлшерін жойып жібереді.

Кейбір ағаш және бұта түрлері жапырақтарының шаңды сақтау қабілеті зерттелген, қаланың көғалдануы  үшін қанатты терек, шетен жапырақты үйеңкі, тегіс шегіршін, тегіс қауырсынды кәдімгі сирень.

 

 

 

 

 

 

 

 

Ағаш, бұта жапырақтарының шаңды сақтау қабілеті.

р/с	Түрлері	Шаңның салмағы г/м2
1	Кәдімгі сирень	2,90
2	Канада терегі	0,55
3	Шетен үйеңкі	1,50
4	Тегіс шегіршін	1,20
5	Көп бұталы шегіршін	3,0

                   Кестеге қарағанда  шегіршін жапырағында шаңды ұстау қабілеті тау мен теректің жапырағына қарағанда 10 есе көп болады. Жапырақтың шаң-тозаң ұстауы ауа райына байланысты. Тәжірибеге қарағанда жапырақтарының шаңды ұстау қабілеті, негізінен, шетен үйеңкісі, кәдімгі сирень, тегіс шегіршін, көп бұталы шегіршін ағаштарда көп мөлшерде ұсталатыны байқалады.

Көғалдандыру жұмыстарын ғылыми негіздерімен жүзеге асырылуы дұрыс болады.

Ендігі бір қолға алынып жатқан іс-шаралардың бірі –көгалдандыру, яғни «Жасыл ел » бағдарламасы жүзеге асырылуда.Пайдаланылатын ағаштар тек сәндікүшін емес,сонымен қатар адам денсаулығына пайдалы болу үшін егілуі керек.

Көгалдандыру кезінде пайдаланылатын көшеттердің фитонцидтік қасиеттеріне көңіл аударған жөн өсімдіктерден ауаға тарайтын фитонцидтер ауаны зиянды микроорганизмдерден тазартып,иондық құрамының тұрақты болуына ықпал етеді, атап айтқанда,адамның денсаулығына қолайлы иондармен байытады.Бұндай иондардың ауаға көбірек тарауына ықпал етуші ағаш тұқымдарына қарағай,шырша,сібір балқарағайы,шешек жатады.Бұл ағаштар фитоцидтерді көр бөліп шығарады.

1 гектар жасыл алқап тәулігіне 220-280 кг көмірқышқылын  сіңіріп,180-200 кг оттегін бөліп шығарады.

Қылқан жапырақты ағаштар ауаны тәулік бойы тазартып отырады.Олар ылғалды сақтайды, климатты жұмсартады,ыстық желдермен құмдардың ,жыралардың ұлғаюын тоқтатады ауа қабатын 45-50 м-ге дейін тазартып отырады.

Мысалы мына кестеге қарасақ ағаш,бұта  жапырақарының шаңды сақтау қабілеттерін байқауға болады.

Қандай да болса  өндірістік объектілерді салу барысында экологиялық экспертиза жүргізілу қажет.Экологиялық экспертиза -объектілерге, жобаларға,жұмыс жоспарларына өткізілетін жұмыстарға экологиялық тұрғыдан баға беру.Адамзат баласына өміріне қауіпті ме,қауіпсіз бе соны жан-жақты анықтап беру.

Экологиялық экспертиза жүргізілетін объектілер әр қилы болуы мүмкін:

1. Биосфера компонентіне (жер,су,өсімдік және жануарлар әлемі) тигізетін әрекет әр түрлі дәрежеде болады.Оны анықтау жолдары: а) нүктелі б) локальді в) регионалды г) жалпылама
2. Күрделі түрде әсер етуі мүмкін.Олүшін объектілерге күрделі зерттеулер жүрғізілуі керек.Сонымен қатар, модельдеу әдісін қолдану қажет (бұл әдіс 1,5 жылға созылуы мүмкін)
3. Жобалардың типіне және сипаттамасына қарай экспертиза жүргізілуі керек.Ірі су қоймаларын өзендерге , бөгеттерді салғанда биосфераға тигізетін әсері қандай және оны анықтау қажет.Жаңа технологиялық линияларды жасау ,жаңа теміржол салу ,фабрикаларды  қайтадан жаңарту және оны жаңа технологиямен жабдықтау кезінде экологиялық экспертизада өткізу өте жауапты жұмыс. Экологиялық экспертизадан дұрыс өтпеген жағдайда , табиғаттың ластануына  және адам өміріне қауіп тудыруы мүмкін.

Экологиялық экспертиза жүргізуде мына төмендегі сауалдарға жауап беруі тиіс:

1. Салынатын объектінің халыққа тигізетін пайдасы мен зияны анықтап беру. Альтернативті варианттары бар ма,жоқ па  соны білу керек.
2. Жасалатын объектілер жергілікті жердің биологиялық ресурстарына келе ме, келмей ме соны анықтау керек.
3. Салынатын объектінің практикалық мағынасы қандай? Халыққа қандай пайда келтіреді? Халықтың әл ауқатын көтере ме, жоқ па соны анықтау.
4. Салынатын жаңа объектінің сол аймақтың басқа да жұмыс істеп тұрған объектіге зиян және пайдасын анықтау.
5. Жаңадан салынатын жаңа объектілер табиғи ортаға қаншалықты зиян келтіреді,олардың критерийлерін анықтау.
6. Жаңа объектіні салуға эколог мамандардың көзқарасы қандай?

    Адам денсаулығы мен қоршаған ортаға химикалық,биологиялық немесе физикалық әсерін тигізетін өнеркәсіп кәсіпорындарды немесе басқа объектілер үшін санитарлық сақтау белдемі міндетті түрде олардың құрамына кіретін компонентке жатады.

Санитарлық сақтау белдемі – атмосфераны ластайтын кәсіпорындарды мекеннен бөліп тұратын,міндетті түрде ағаш егілген,зиянды заттектер қауыпсіздік деңгейге дейін таралатын және арнайы гигиеналық талаптар орындалатын аумақ.

   Санитарлық норманы анықтайтын құжаттарға сәйкес барлық өнеркәсіп кәсіпорындарына олардың қуатына,технологиялық процестерді сіке асыру жағдайына,қоршаған ортаны ластайтын компоненттерінің зияндық класына және тазалау процестерінің нәтижелеріне байланысты санитарлық сақтау белдемі белгіленіп, тұрғын кешенненқандай алшақтықта орналастыруға болатыны анықталады.

   Атмосфераға зиянды заттектерді ШРК артық шығармайтын технологиялық процестермен жұмыс жүргізетін кәсіпорындарды елді мекендердің ішінде орналастыруға болады.

         ССБ ішінде өрт депосын, моншаны,кір жуатын үйді,көлік тұрақтарын,

қоймаларды,әкімшілік қызмет үйін,сату нүктелерін және т.с. орналастыруға болады, алтұрғын үйлерді,бала бақшаны,мектепті,емдеу-сауықтыру мекемелерін,бақты орналастыруға болмайды.

      Бұл аймақтың территориясы міндетті түрде көгалдандырылады, газға төзімді ағаштар мен бұтақтар түрлері егіледі.Себебі өсімдіктер биосүзгіш ролін атқарып,зиянды қоспаларды,радиоактивті бөлшектерді сүзіп,шуды сіңіріп отырады.Мысалы шыршалы орманның 1 га 32 тоннадай шаңды сіңіре алады.

ССБ ұзындығын белгіленген кезде көбіне тұратын желдің бағыты есепке алынады,яғни желдің соғу бағытына қарай оның ұзындығы әртүрлі болып келеді.Әр бағыттағы ССБ ұзындығын есептеуге қолданатын формула:

L=L0 . P/P0 , м,

Бұл жерде P > P0 , P–белгілі бағытта тұратын желдің орта жылдық қайталанулылығы (%),- бірқалыпты айналма жел бағытының қайталанулылығы, % (8 румбалық жел айналымында P0=100/8=12,5 %), L - есептелінетін ССБ-нің ұзындығы,м; L0-ССБ нормативтік шамасы,ол кәсіпорынның жататын класына байланысты 2000 м, 1000 м, 500 м, 300 м, 100 м немесе 50 м тең.

    ССБ аумағын технологияны өзгерткенде,тиімділігі жоғары және сенімді тазарту құралдарын пайдаланғанда қысқартуға болады.

     Ауа шекарасыз,үнемі жылжымалы түрде болатынына байланысты оны қорғау шараларының аймақтық немесе жергілікті деңгейде ғана мәні бар емес, бұл ғаламдық масштабта қаралатын мәселе  болып саналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Екібастұз қаласы бойынша адамның әр түрлі аурулар мен ауру нәтижесіндегі өлім көрсеткіші

                                     (100000 халыққа шаққанда)

 

Өлім себебі (ауру)	Ер азаматтар			Әйелдер
жылы	1989	1999	Халықтың өсу көрсеткіші(+,-)%	1989	1999	Халықтың өсу көрсеткіші(+,-)%
әр түрлі жағдайлар	662	1030	+55.6	414.5	650	+56.8
Жұқпалы аурулар	20.3	55.5	+173.4	9.8	17.6	+79.6
Пәле аурулары	114.4	168	+46.9	83.7	151.8	+81.4
Тыныс алу жолдарының ауруы	59.4	83.3	+40.2	19.5	43.9	+125.1
Ас қорыту жүйесі	14.5	37.5	+158.6	8.4	35.1	+317.9
Жүйке жүйе және сезім мүшелері аурулары	2.8	12.5	+346.4	7	7.5	+7.1
Эндокринное железо	1.4	19.4	+1285.7	4.2	36.4	+766.7