әлеуметтік саяси ойлар

 

     

    ЖОСПАР

 

1.Кіріспе.

2.Негізгі бөлім.

   1. Қазақ даласындағы саяси пікірлердің қалыптасуы.

  2. ХІХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. І жартысындағы Қытайдағы саяси ойлар

 3. ХІХ - ХХ ғғ әлеуметтік саяси ойлар

    

 

3.Қорытынды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                  Кіріспе

 

Саяси ойлар тарихы адамзат санасындағы мемлекет пен биліктің пайда болуы мен қызмет етуінің саяси тәжірибесі мен осы процеске адамдардың катысуының көрінісі болып табылады.

Саяси ойлар фактілерді, оқиғаларды жай ғана анықтаумен айналыспайды, керісінше саяси тәжірибені нақты саяси білімдердің категорияларыңда, ұғымдарымен ойларында белгілейді, саяси ілімнің мектептері мен бағыттарының арасындағы даму мен сабақтастық байланыстардың анықтаушы ағымдарын ашып көрсету арқылы саяси өткенді бірізді және жүйелі тұрғыда зерттейді.

Саяси ғылымның басты мақсаты – қоғамда әлемдік деңгейдегі

демократиялық саяси мәдениет қалыптастыру, онсыз, саясаттанудың

тұжырымдамалары бойынша, демократиялық қоғам орнатудың өзі де екі талай

деп есептелінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Негізгі бөлім.

 

1. Қазақ даласындағы саяси пікірлердің қалыптасуы.

          ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласындағы саяси идеология

ретінде ағартушылық кең өріс алды. Қазақтың ойшыл ғалымы демократ-

ағартушы Ш.Уәлиханов (1835-1865) қазақ халқының әлемдегі өркениетті 18

елдер қатарына қосылуы үшін қажетті саяси-әлеуметтік, мәдени қызметтер

атқарды. Шоқан саяхатшы, этнограф ғалым ретінде Орта Азияның, Қазақ

елінің, Батыс Қытайдың тарихы мен мәдениетіне ғылыми зерттеулер жүргізе

отырып, саяси - әлеуметтік, құқықтық мәселелерді іс жүзінде шешу жолдарын

қарастырды, әсіресе қазақ халқын патша шенеуіктері мен жергілікті билік

иелерінің зорлық- зомбылығынан қорғау мәселесін жария етті. Ол қоғамдағы

үстем тап өкілдерінің саяси көзқарастары халықтың ізгі мақсаттарына әсер

ететінін атап көрсетеді. Сол себепті Шоқан Уәлиханов бұхара халықтың

демократиялық құқығы мен бостандығын дамыту жолында елеулі қызметтер

атқарды. Экономикалық, әлеуметтік, саяси реформаларға үлкен мән беріп

революциялық өзгерістерге қарсы пікір білдірді. Ағартушы-ғалым сот

реформасы туралы өзінің прогрессивтік саяси- әлеуметтік идеяларын ұсынды.

«Сот реформасы жайында хат» деген еңбегінде: «Біздің заманымызда халыққа

етене жақын, ең маңызды, оның мұқтажына тікелей қатысты реформа--

экономикалық және әлеуметтік реформа. Ал саяси реформалар экономикалык

істерді жүзеге асыратын құрал ретінде көрінбек, өйткені әрбір жеке адам

баласы қауымдасып өзінің түпкі мақсаты әл-ауқатын жақсартуға тырысады.

Прогресс дегеніміз де осыған сай келеді»- деген қорытынды жасайды (Ш.

Уәлиханов. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1995.127- бет ).

Өзінің осы шығармасында Шоқан Ресей патша өкіметінің саясатындағы

отарлық мақсатты сол кездің өзінде айқын түсініп, қазақ қоғамындағы ертеден

қалыптасқан билер сотының сақталуын талап етті. Дәстүрлі билер қызметінің

ашықтығын, жариялығын, демократиялық принциптерін жоғары бағалайды.

Шоқан Шыңғыс хан заманынан енген ереже бойынша қазақ қоғамының «ақ

сүйек» және «қара халық» болып жіктелуіне қарсы шығып, қоғамда бұл

бөлінудің болуы бір-біріне қайшы мүдделердің шығуын көрсетеді деп есептеді.

Осы және басқа әлеуметтік жіктеулерден әртүрлі дау-жанжал, саяси-әлеуметтік

шиеленістер туатынын дәлелдей келе, қазақ халқын бірлікке шақырды.

Ғалымның пікірінше, тұлғаның адамгершілік қасиеттерін дамыту үшін ең

алдымен оларға еркіндік берілуі қажет. Ал еркіндікті дұрыс пайдалануы үшін

халыққа жалпы білім, әсіресе саяси сауаттылық қажет.

Абай Құнанбаевтың (1845-1904) басты философиялық, этикалық

шығармасы «Қара сөздерінің» идеялық мазмұнын талдау арқылы ойшылдың

саяси көзқарастарына айқын баға беруге болады. Ол қазақ қоғамындағы

мәдени-әлеуметтік құндылықтарға, атап айтқанда, білімге, сенімге және

адамгершілік қасиеттеріне айырықша көңіл бөлді. Осы құндылықтардың

жоғары дамуы үшін қазақ халқы өзге елдердің ең жоғарғы, пайдалы

құндылықтарын үйреніп, қабылдауы қерек деп есептеді. Бұл мақсатқа жету

күшті биліктің көмегінсіз жүзеге аспайды, себебі тұрақты саяси билік ғана

халықтың өзіндік санасын көтеріп бірлікке, татулыққа бастай алады.

Абай билік иелерінің өктемшіл, әміршіл психологиясы мен билікқұмар

білімсіз, ақылсыз байлар тобын өз өлендерінде:

 «Бас-басына би болған өңкей  қиқым,

 Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын». -деп қатты сынға алады.

 Абайдың ойынша, қазақ қоғамында  күшті билік қалыптастырудың 

өзіндік кедергілері мен қиындықтарды бар, олар: қазақ халқының еркіндігінің,

тәуелсіздігінің болмауы; қазақтың салт дәстүріне сәйкес қалыптасқан

мемлекеттік басқарудың жойылуы. Ойшыл қазақтың кемеңгер хандары Қасым,

Есім және Тәуке қалаған ата-баба заңдарының құндылығына, өзіндік

артықшылығына жоғары баға береді. Абайдың ойынша, қазақ халқы үшін жаңа

әлеуметтік жағдайларды ескере отырып дәстүрлі билер сотын сақтап қалу

қажет.

         Ол үшін қорғаушылар институтын қалыптастыру – билердің әділ, таза

сайлау арқылы сайлануы немесе халық ішіндегі әділ, беделді азаматтардың

тағайындалуы тиісті.

         Абай творчествосында басқа да көптеген ерекше саяси, әлеуметтік

ойлар кездеседі, олар: адам дүниетанымы, тұлғаның әлеуметтенуі, өз халқының

ерекше қасиеттері және т. б. мәселелер.

Ойшыл тұлғаның әлеуметтік мәнін анықтайтын негізгі екі қасиетті

көрсетеді: адамның ақыл-ойы және еңбек қызметі. Осы екі қасиет адамның

басқа тіршілік иелерінен өзгешілігін, артықшылығын айқындайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ХІХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. І жартысындағы Қытайдағы саяси ойлар

 

         ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қытайдың әлеуметттік

құрылымы бірнеше  кезеңдерден өту нәтижесінде біршама өзгеріске ұшырайды. 

Әлеуметтік құрылымның өзгеруіне мемлекеттік саяси оқиғалар мен  экономикалық даму ықпал  етті.

         ХVІІІ ғасырдың аяғы мен  ХІХ ғасырдың басына қарай қытайлықтар дәстүрлі                қоғамдық, ауылдық өмір сүрді. Бірақ ХІХ ғасырдың  ортасына қарай Батыс Еуропа мемлекеттерінің Қытаймен , алғашында , сауда жасасып, кейіннен  рухани мәдениетті енгізу Қытай үшін қауіпті болды.  Қытай батыстың цивилизациясын қажет еткен жоқ, себебі  бұл елдің ұлттық құндылықтарына қарама қайшы келді.  Біріншіден, күміс ақша төлеуден жалыққан Ұлыбритания Қытай жеріне апиынды кіргізіп, жергілікті халыққа таратып, улай бастайды. Екіншіден, христиан миссионерлері христиан діні жөнінде агитация жүргізе бастайды. Ал Қытай үшін тек үш қасиетті ілім- конфуцилік, буддизм, даосизм  ғана болды.  Үшіншіден, Еуропа державалары өзіне көнбеген елде соғыс жүргізіп, талай соғыстарды жеңген соң, өз саясаттарын жүргізді.  Соғыс нәтижелерінде Қытай жеңілістерге ұшырап,  жартылай тәуелді мемлекетке айналады. Бұл жеңілістер  Қытай халқы үшін  ұят, намысқа тиетін соққы болады.  Сондықтан да қытай халқы шетел азаматтарына  ғана емес, билікте отырған Цин империясына дүркін- дүркін  қозғалыстар, ұлт- азаттық көтерілістер жүргізеді. Бұл, ішкі саясатта болған оқиғалар, қоғамдық сана- ойға мықты әсер береді. Сондықтан да мемлекеттің әр тап өкілдерінен ойшылдар, реформаторлар шыға бастайды. Олардың қатарына ұлы Сунь Ятсен , Кан Ювэй,  Тань Сытун, Лян Цичао және тағы да басқалары кіреді.

Қытай тарихында маңызды және қорытындылаушы төңкеріс 1911-1913  жылдары Синьхай төңкерісі атымен белгілі.   Нәтижесінде  Цин империясы құлатылып, тәуелсіз Қытай Республикасы орнайды. Сәйкесінше елдің ендігі экономикасы көтеріле түсіп, ол әлеуметтік құрылымға жаңартулар енгізеді.

 

 

 

 

 

 

 

3. ХІХ - ХХ ғғ әлеуметтік саяси ойлар

    

 

        Алғашқы әлеуметтік күштер — бұл келесі тілектер: аштық, шөл, жыныс сұраныстары. Олардың негізінде қосымша әлеуметтік күштер – интеллектуалды, моральды, эстетикалық. Әлеуметтік күштің бастысы интеллект болып табылады.

        Уордтың әлеуметтану дамуына тигізген қадамының мәні, белсенді сипаттағы әлеуметтік эволюциясында жетекші роль адам психологиясы ойнайды. Уорд американ әлеуметтану ассоциациясының негізін қалаушысы және оның бірінші президенты (1906-1908ж.).

        Ф. Гиддингс («Негізгі әлеуметтану» жұмысы).Әлеуметтік үрдістерді түсіндіруде объективты сипаттамаларды емес, субъективті, әсіресе жетекші орынды ынтымақтастық сезімі алады. Бұл белгіні ол таптарды жіктеу негізіне қолданды.

        Гюстав Лебон топтық психология идеясын құрастырды. Онда ол адамдар тобы, сезімдері ортақ және белгілі жетекшінің соңынан игеруге дайын бұқара немесе тобыр түсінігімен жалпыланған. Тобырда адам өзінің жеке санасың жоғалтып, тобыр адамына айналады.

        Г.Тард негізгі әлеуметтік үрдіс еліктеу деп санады. Тардтың еліктеу қағидасы тұлғааралық және топтық өзара әрекет саласына таралады. Әлеуметтанудың негізгі әдістері ретінде Тард археологиялық және статистикалық әдістерді белгіледі. Бірінші тарихи құжаттарды талдауда қолданса, екінші әдіс қылмыс мәселелерінің әлеуметтік-статистикалық зерттеуінде қолданылады.

         Чарльз Кулидың (1864-1929) интеракционизм оқуларында тұлға мен қоғам қарама-қарсылығында олардың өзара байланысы мен өзара әрекетіне орын береді. Ч.Кули әлеуметтану қағидасына бірінші топ және қосымша қоғамдық институт түсініктерін енгізді. Бірінші топты тұрақты қатынас ұсталатын, қызығушылық, ілтипат, түсінушілікпен сипатталатын адамдар құрайды (жанұя, бригада, студенттік топ, балалар ұжымы). Қосымша қоғамдық институттфр (сынып, ұлт, партия және т.б) қоғамның әлеуметтік құрылымын құрайды.

          Әлеуметтанудағы психологиялық бағыт тұлғаның, әлеуметтік топтардың, қоғамның нақты мәселелерін зерттеуге мүмкіндік берді.

         Жиырмасыншы ғасырдың басында әлеуметтік ойдың дамуына француз ғалымы Э. Дюркгейм (1858- 1917) мен неміс зерттеушісі М.Вебермен терең ықпал етілді.

         Дюркгейм (басты еңбектері- «қоғамдық еңбек бөлінісі жөнінде», «Әлеуметтік тәсел ережелері») жаңа әлеуметтік ойды құрастырды. Оның мәні қоғамды әлеуметтік фактілер жиынтығынан қалыптасқан, әлеуметтік шындық ретінде қарастырды. Осы фактілерді зерттеу әлеуметтану пәнін құрайды. Әлеуметтік фактілерді статистикалы түрде зерттеу ұсынды. Әлеуметтік фактілерге ол ұжымдық әдеттерді, дәстүр, тәртіп ережелерді жатқызды. Дюркгейм пікірі бойынша, барлық адам көріністері тәртіп үлгілерінде құралады: жалпы елес, жалпы бағалау, жалпы сезімдер мен әрекеттер. Оның ойынша, бұның бәрі ұжымдық таным. Дюркгеймнің орасан зор еңбегі қоғамды құнды-норма жүйесі ретінде белгілеуі жатады. Әлеуметтік тәртіп үнемі қандайда бір тәртіп ережелерімен реттеледі. Анатомия концепциясына негізделіп, ол өзін-өзі өлтіру құбылысын зерттеді. Зерттеу нәтижесі негізінде келесі қорытындыларға келді, дағдарыс немесе айқынды өзгерістер кезінде өзін-өзін өлтіру деңгейі әдеттегіден елеулі өседі.

          Неміс социологы М. Вебер де әлеуметтанудың дамуына елеулі үлес қосты. К.Маркстың отандасы Дюркгейм мен бір уақытта өмір сүруіне қарамастан, көз-қарастарымен елеулі ажыратылды. Дюркгейм мен Маркс жетекшілікті қоғамға бағыттаса, Вебер жеке адамға және қоғамның даму себебіне әлеуметтік құндылықтарды жатқызды. Вебер бойынша, тек жеке адам ғана қызығушылықтарға, мақсат пен танымға ие болады. Ғылыми айналымға «рациональдылық», «идеалды тип» түсініктерін еңгізді.

          Вебер социологиясының негізі болып идеалді түрлер жөнінде ілім болды. Идеалді түр – бұл объективті эмпирикалық ақиқатты емес, ойлаудың нәтижесін, ғалымның іс-әрекетін бейнелейтін теориялық конструкциясын айқындады. Идеалды түр – бұл зерттеуші-социологтың нақты материал танып, білудегі жүйелеу әдісі. Идеальды түрлер 2 түрге бөлінеді: тарихи (тарихты бейнелейді), социологиялық (ғалыммен жасалады).

         Оның идеалды түрлер жөніндегі ілімі «түсінетін» социологияның негізі болып табылады. Әлеуметтанудың пәні болып адамның және әлеуметтік топтардың әрекетін зерттеу саналады. Әлеуметтанушы адамның әрекетін қызықтыратын сол, адамдар өздерінің іс-қимылдарына белгілі бір мән береді. Мұндай мәндік әрекеттерді зерттеу «түсінетін» социологияның пәні болып табылады.

          Вебердің маңызды идеясы бұл елеулі экономикалық тиімділікті алуға бағытталған рационалдықтың, рационалды әрекет идеясы. Бұл тенденция қоғамдық өмірдің барлық саласын қамтиды. Ал бұл рационалдықтың капиталистік қоғамда ең шығанағы – бюрократия, қоғамды бюрократияландыруға бағытталған тенденция саналады.

          Батыс социологиясының дамуында сонымен қатар, веберлік дін әлеуметтенуы үлкен рөл ойнады. Оның пәні болып батыс еуропалық капитализмнің құрылуында протестанттық шаруашылық этиканы зерттеу болады.

         Түсінетін социологияның идеяларына неміс социологы Георг Зиммельдің (1858-1918) ойлары жақын болды. Ол әлеуметтік әдістерді қолданылатын табиғат жөнінде ғылымдардың, қоғам жөнінде ғылымдардың ерекшелігін айғақтады. Әлеуметтік ғылымдардың методологиясы ретінде Зиммель таным пәнін зерттеуде түсініспеушілікті, яғни «сезімталдықты» бекітті.

         ХХ ғасыр басында Батыс Еуропа мен АҚШ-та социологияның дамуы эмпирикалық социологияның күрт өсуімен ерекшеленді. Бұл дегеніміз — арнаулы әдістерді қолданумен өмірдің нақты факторларын жинау мен анализіне бағытталған әлеуметтік зерттеулер жиынтығы. Бұл үрдіс, ең алдымен, қоғамның тез және қарама-қайшы әлеуметтік-экономикалық дамуының шарттарымен белгіленеді, әсіресе, американдық. Эмпирикалық социологияның тарихи көздері ХІХ ғасырдың ерте эмпирикалық зерттеулерінде жатыр, әлеуметтік статистика мен әлеуметтік гигиенаның мағлұматтары мен әдістерінде белгіленеді. Статистиканың А.Кетле, Ч.Бут, А.Левенштайн сияқты ғалымдары бұл зертеулерді эмпирикалық әлеуметтанудың арсеналына кейін кірген әдістерді пайдалану арқылы өткізді. Бұл әдістерге: құжаттар анализі, анкеталық сұрау, енгізілген бақылау.