Автомобильдің құрылысы

НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ МАҢЫЗЫ

 

Нерв жүйесі организмді өзгеріп  отыратын сыртқы орта факторларына бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі жасушалардың ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің  қызметтерін реттеп, оларды өзара  байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі тітіркедіргіштерге организмнің  жауап қайыру мүмкіндігін береді.Нерв жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі – информацияны жылдам жеткізетін және басқаруды жүзеге асыратын күрделі  үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде маманданған  жүйе.

Нерв жүйесінің құрылымдық және қызметтік ұйымдасуы. Нерв ұлпасы.

Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге  бөліп қарастырады:

1) Орталық нерв жүйесі.

2) Шеткі нерв жүйесі.

Орталық нерв жүйесіне жұлын мен  ми жатады.

Шеткі нерв жүйесіне орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен  орталық нерв жүйесінен тысқары  орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер) жатады.

Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:

1) Соматикалық нерв жүйесі.

2) Вегетативтік нерв жүйесі.

Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық  нерв жүйесі деп атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті  нерв жүйесі деп атайды.

Нерв жүйесі нерв ұлпаларынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар құрайды: нейрон жєне глиальдық немесе нейроглия  жасушалары.

Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып  табылады. Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп болады. Олар нерв жасушаларының қалыпты  қызметтерінің іске асуында маңызды  рольді атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия  клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер  т.б.) және оның өсінділері – олар үшін бір жағынан механикалық функция  – тірек қызметін атқарады; екінші жағынан, нерв жасушаларында электрлік  оқшаулауды қамтамасыз етеді.

Бірақ информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру үрдістерін нерв жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі, құрылымы алуан түрлі  болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер  шығад: аксон – ұзын, бір ғана өсінді; дендриттер — қысқа, көп тармақталған өсінділер. Аксон арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді, яғни аксонның ұшы басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал беруге маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі (холмик) деп аталады. Қысқа өсінділер – дендриттер арқылы қозу нейрон денесіне өтеді. Нейронныњ басқа нейронмен немесе ет талшығымен түйіскен жері синапсты( былайша айтқанда байланысты) түзеді

Әртүрлі нейрондар денелерінен  шығатын өсінділердің саны бірдей болмайды. Осыған орай оларды униполярлы, псевдоуниполярлы, биополярлы, мультиполярлы деп бөледі. Униполярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады. Мұндай нейрондар омыртқасыз жануарларда және омыртқалы жануарлардың эмбриональдық даму кезеңінде кездеседі. Псевдоуниполярлық нейрондарда  да бір өсінді болады, бірақ ол әрі  қарай екі тармақталып кетеді. Биополярлық нейрондарда екі  өсінді бар. Мультиполярлық нейрон денесінен  әдетте жуан, ұзын бір аксон және бірнеше дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні, атқаратын қызметтері, орналасқан жерлері әртүрлі болады.

Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа  жіктеледі:

1) афференттік (сезімтал, қозуды  орталық нерв жүйесіне қарай  (ОНЖ) өткізеді);

2) эфференттік (моторлы, қимыл-қозғалыс, қозуды орталық нерв жүйесінен  жұмыс мүшесіне қарай өткізед);

3) қондырма (қосымша немесе аралық  нейрон, афференттік нейрондарды  эфференттік нейрондармен байланыстырады).

Нейрондарды тудыратын эффектілері  бойынша да жіктеуге болады. Мысалы: қозғағыш (моторлық), секреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы т.б. Пішіндеріне  қарай нейрондарды – пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз тәрізді, себет тәрізді, тригулярлық, бұта тәрізді  т.б. деп те атайды.

Нерв талшықтары, оларға тән қасиеттер

Нерв талшықтарының яғни нерв жасушала өсінділерінің ең негізгі қасиеті  — өздері арқылы қозу импульстерін өткізу (тарату) болып есептеледі. Біртекті нерв жасушаларынан шығатын нерв талшықтары шоғырланып ортақ нерв жүйесі шеңберінде өткізгіш жолдар деп аталады.

Нерв талшықтарының морфологиялық  белгісіне қарай балдырлы немесе миелинді және балдырсыз (миелинсіз) деп  екі топқа айырады. Миелинді сезгіш және қозғағыш талшықтар сезім органдары  мен қаңқа еттерін жабдықтайтын нервтердің, сондай-ақ вегетативтік нерв жүйесінің құрамына енеді. Миелинсіз  талшықтар омыртқалы жануарларда  негізінен симпатиқалық нерв жүйесіне тән.

Миелин қабығы миелоциттердің (Шванн  жасушаларының) осьтік цилиндрді бірнеше  қайтара орауының нәтижесінде пайда  болады. Орамдар бір-бірімен кіргісіп тығыз майлы қорап — миелин қабығы түзіледі. Ол талшықтың бойында әрбір 1-2 мм сайын үзіліс жасайды. Мұндай ашық аймақтыі Ранвье үзілістері деп атайды, олардың диаметрі 1 мкм шамасында.

Балдырсыз талшықтарда миелин қабығы болмайды, олар тек Шванн жасушалаларымен (невриллемамен) ғана қапталған. Нерв талшықтарындағы  құрылымдық элементтердің де әрқайсысының өзіне тиісті қызметі бар.

Невтерден қозу өтудің заңдары. Нерв арқылы қозу өтуге (таралуға) тән бірнеше  ерекшеліктер бар.

1. Нерв талшығы морфологиялық  функциональдық зақымданбаған, сау  болуы керек. Мұны талшықтың  анатомиялық және физиологиялық  үзіліссіздік заңы деп атайды. Егер талшықты кесіп қиса немесе  оның бір бөліміне жоғарғы  не төменгі температурамен, я  улы заттармен (мыс.тетродотоксинмен), анестетиктермен әсер етсе ол  арқылы қозу өтпейді.

2. Екі бағытта өткізу, яғни нерв  талшығы қозуды екі бағытта  да өткізе алады. Бұл заңдылықты 1877 жылы өз тәжірибесінде Бабухин  дәлелдеген.

3. Жекелеп өткізу. Қандай да болмасын  шеткі нерв бағаны түрліше  нерв талшықтарынан құралған. Онда  қозғағыш, сезгіш және вегетавтивтік  нерв талшықтары болады. Бірақ,  єр нерв қозуды жекелеп өткізеді. Осыған орай бір нерв өзіндегі  әр түрлі талшықтар арқылы  түрлі шеткі органдарға импульстер  жеткізіп, олардың қызметін өзгертеді.  Мәселен, кезеген нерв көкірек  қуысындағы барлық органдарды, құрсақ  қуысындағы көптеген органдарды  жабдықтайды.

4. Нерв талшығыныњ салыстырмалы  шаршамайтындығы. Егер нерв-ет  препаратын ұзақ уақыт ырғақты  тітіркендірсек, біраздан кейін  ет шаршап, жиырылуын тоқтатады,  ал нерв қозу өткізу қабілетін  жоғалтпайды. Бұл қасиетті 1883 жылды  Введенский байқаған.

Синапс, құрылымдық-қызметтік ұйымдасуы

«Синапс» ұғымын ғылымға 1897 жылы ағылшын  физиологы Ч.Шеррингтон енгізді. Синапс құрылымында негізгі үш бөлімді  айырады:1-пресинапстық звеноны немесе пресинапсты (көп жағдайда ол аксонның ең ақырғы тармақтарынан тұрады); 2- постсинапстық звеноны немесе пастсинапсты (көбінесе ол келесі нейрон денесі немсе  дендрит мембранасының байланыс түзетін аймағы); 3- пресинапс пен  постсинапс арасындағы болар — болмас (10-50 нм-дей болатын) синапстық саңылауды. Пресинапс пен постсинапс мембраналарының  бір-біріне дәл (сай) келетін байланыс түзетін аймағы көп жағдайда пресинапстық мембрана немесе мембрана деп те атайды.

Аксон талшылықтарының жасуша денесінде  түзетін синапстарын қандай жасуша бөлімімен байланысуына қарай: аксоматикалық, аксо-дендриттік, аксо-аксональдық, одан басқа әр трлі нейрондар дендриттерінің арасында дендро-дендриттік, нейрон денелерін  бір-бірмен байланыстыратың сомато-соматикалық  және жасуша денесі мен дендриттер арасыңда сомато-дендриттік синапстар  да болады.

Синапстар арқылы қозу өтудің екі  механизмін айырады: электрлік және химиялық. Ең көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң –электрлік синапстар, ең азы – аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар  қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда  басым болады. Синапстың қай механизм арқылы қозу өткізетіндігі көп жағдайда синапстық саңлаудың диаметрі айқындайды. Химиялық синапстарда оның шамасы 10-20 нм –дей. Пресинапстық тоқ саңылауға  жеткенде ондағы төменгі кедергіге  байланысты жайылып, күші кемиді де , субсинапстық мембранаға оның небєрі0,0001 бөлігі өтеді. Ал бұл мембраналоық потенциалдың қозу тууға жететіндей өзгерісін өрбіте алмайды. Сол себептен де химиялық синапста қозудың берілуі химиялық заттардың (медиаторлардың) қатысуымен жүзеге асады. Медиаторлар пресинапстың артындағы  кеңейген аксон терминаль бөлігінің  ішінде болатын диаметрі 30-50 нм шамасындай көпіршіктерде орналасады. Нерв талшығының бойымен келген импульстің єсерінен пресинапс мембранасындағыкальций каналдарының өткізгіштігі жоғарлайды да, ішке қарай өтетін кальций иондарының ағыны күшейіп, көпіршікткр маңындағы  олардың концентрациясы артады. Бұл  концентрация тиісті шамаға жеткенде көпіршіктер пресинапстық мембранаға қарай жақындап, тіпті онымекнсіңісіп кетеді. Осы кезде олар жарылып, ішіндегі медиатор кванттары босайды (єр көпіршікте 1 квант, єр квантта бірнеше мың  молекула болады). Химиялық зат –  медиатор синапстық саңылауға түсіп, субсинапстық мембранадағы арнайы билок-липоидты молекулалардан туратын сезгіш рецепторлық  туындымен өзара єрекеттеседі. Субсинапстық мембрананың ион өткізгіштігі өзгереді. Егер медиатор қозу тудырушы болса  мембанада деполяризация жүреді. Қоздырушы постсинапстық потенциал  пайда болады. Медиатор кванттарының мөлшері жеткілікті болған жағдайда қоздырушы постсинапстық потенциал  таралатын єрекет потенциалына айналады.

Электрлік синапстардағы саңылау  диаметрі 2- 4 нм-ден артпайды. Онымен қоса бұл саңылауларда диаметрі 1-2 нм-дей  болатын белокты молекуладан  тұратын, пресинапстық мембрана мен  субсинпстық мембранаға бойлай еніп оларды өзара байланыстыратын көпіршелер – каналдар болады. Каналдар біраз  бейорганикалық иондардың, кейбір майда  молекулалардың бір жасушадан екіншілеріне өтуіне көмектеседі. Осындай синапстарда  электрлік кедергі өте аз болады да, пресинапстық ток күші әлсіреместен постсинапстық жасушаға өтеді.

Химиялық сиапстарға тән болатын  бірнеше функциональдық ерекшеліктер бар: 1. Олар арқылы қозу кешігіп өтеді (сиапстық кешігу), мысалы, жылықандыларда 0,2-0,5 мс. Ал электрлік синапстарда  мұндай кешігу болмайды. 2. Химиялық синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені тиісті сигналды жеткізуге  тиісті медиатор пресинапстық звенода  ғана орналасады. Электрлік синапстарда  қозу көбінесе екі бағытта да өте  алады. 3. Химиялық синапстардағы медиаторлар  өздерінің табиғатына, қызметіне  қарай, постсинапстық (субсинапстық) мембранада қозу да, тежелу де тудыра алады. Электрлік  синапстар арқылы тек қозу ғана өте  алады, өйткені пресинапстардан нерв импульстері постсинапстық звеноға ылғи да деполяризация толқыны түрінде жетеді.

Адам мен жоғары сатылы сүтқоректілердің орталық нерв жүйесінде қоздырушы  және тежеуші медиаторлар ролін  атқаратын мына заттарды атауға болады: ацетилхолин, катехлораминдер (адреналин, норадреналин, дофамин), серотонин, нейтральды амин қышқылдары (глутамин, аспарагин), қышқыл амин қышқылдары (глицин, гамма-амин май қышқылы — ГАМҚ), полипептидтер (энкефалин,соматостатин), т.б. заттар.

Рефлекс және рефлекторлық доға

Рецепторлар тітіркенуіне нерв жүйесінің  қатысуымен организмнің қайтаратын жауап реакциясын рефлекс деп  атайды. Рефлекторлық реакцияны кез  келген сыртқы немесе ішкі ортаның  өзгерісі туындатады. Рефлекс жасалуында қозу өтетін жол рефлекторлық доға деп аталады. Рефлекторлық доға –  рефлексті іске асыратын, спецификалық ұйымдасқан және өзара әрекеттесетін  нерв элементтерінің кешені. Рефлекторлық доғаның негізгі бес звеносын ажыратады: рецептор; афференттік нервтік  жол; рефлекторлық орталық; эфференттік  нервтік жол; эффектор немесе жұмыс  органы.

Белгілі бір рефлексті тудыратын  тітіркендіргіш әсерін қабылдайтын  рецепторлар жиынтығын рефлекстің рецептивтік алаңы деп атайды. Рецептор – тітіркену энергиясын нерв импульс энергиясына айналдыратын сезімтал құрлым. Оларды негізгі 3 топқа  бөледі: 1. эксерорецепторлар – тітіркендіруді сыртқы ортадан қабылдайды; 2. интеро- нмесе висцерорецепторлар — тітіркендіруді организмнің ішкі ортасынан қабылдайды; 3. проприорецепторлар – дененің  кеңістіктегі қалпының өзгерісін қабылдайды.

Ең қарапайым рефлекторлық доға екі нейроннан: афферентік және эфферентік нейрондардан түзеледі, аталық нейрон болмайды. Бұларда бір ғана синапс байланыстырады жєне оны моносинапстық  доға деп атайды. Бірақ күрделі  рефлекстердің барлығында рефлекторлық доғалар көп нейроннан түзеледі, яғни көптеген синапстық байланыстары болады. Сондықтан оларды полисинапсты доғалар деп атайды.

Тітіркендіргіш әсер еткеннен бастап жауап реакциясы туғанға дейінгі  уақытты рефлекс уақыты деп атайды. Рефлекс уақыты тітіркендіргіш күшіне, синапстық байланыстар санына т.б. байланысты болады.

Рефлекстерді бірнеше топтарға жіктейді. Биологиялық маңызына қарай  рефлекстерді қоректік, қорғану, жыныстық, бағдарлау т.б деп топтап атайды. Рецепция белгісіне қарай экстерорецептивтік, интерорецептивтік, проприорецептивтік деп бөледі. Орындалатын реакцияның сипатына қарап қозғалу, секреторлық, трофикалық, тамыр қозғағыш, висцеромоторлық  т.б рефлекстерді айырады. Орталық  нерв жүйесінің қай бөлімінің  міндетті түрде қатысатындығына  байланысты да рефлекстерді жіктейді: жұлын рефлекстер жұлын сегменттеріндегі нейрондар қатысуының нєтижесінде  орындалады; бульбарлық рефлекстер —  сопақша мидың; мезенцефальдық рефлекстер — ортаңғы мидың, диэнцефальдық рефлекстер — аралық мидың; кортикальдық рефлекстер — ми қыртысы нейрондардың міндетті түрде қатысуында орындалады.

Организмнің барлық рефлекстерін шығу тегіне қарай шартсыз және шартты деп үлкен екі топқа бөледі. Қаңқа еттеріне келетін қозғағыш нервтер арқылы іске асатын рефлекстерді сомотикалық деп, симпатикалық және парасимпатиқалық невтер арқылы іске асатындарды вегетативтік рефлекстер деп атайды.

Рефлекторлық доғаны тек салыстырмалы түрде доға ретінде қарастырады, себебі эффектор мен рефлекторлық орталық  арасында кері байланыс жолы болады. Егер тура байланыс арқылы орталық нерв жүйесі эффекторрдың қызметін басқарса, кері байланыс арқылы эффектордың жағдайы  туралы мєлімет алады, эффектордың  жауап реакциясын бағалайды жєне қателік кетсе єр уақыт үзіндісінде  түзету ендіре алады.