1.билет
1. Анатомия пәні. зерттеу әдістері,
мақсаттары.
Анатомия пәні-ағзаның,оның мүшелерінің
құрылысының пішішнін зерттейтін ғылым.
Зерттеу әдістері:1)лықыту(инъекция) әдісі-қан
мен сарысу тамырларының ішіне тез қататын
бояулы зат құю арқылы зерттейді,бұл әдіс
іш қуыс мүшелерге де пайдаланылады.
2)бүлдіру(коррозия) әдісі-құрылысы нәзік әрі күрделі мүшелерді(өкпе,бауыр)
зерттеуде пайдалан. 3)борсыту(мацерация)ә.-көрнекілік
үшін жеке сүйекті н/е тұтас қаңқаны тазартуға
пайд.Ол үшін мәйітті жылы сумен ылғалдап
жібітеді.4)ағарту ә.-көбінесе қаңқа
сүйектерін арнайы сұйықтықпен ағартуға
пайд. 5)микроскоптық ә.-адам
денесінің көзге көрінбейтін ұсақ құрылысын
анықтап көру үшін арнайы ұсақ әзірлемелер
(микропрепараттар)жасауда пайд.Мақсаты-адамның табиғи
дамуының заңдылықтарын зерттеп білу
арқылы олардың қалыпты жағдайын дерттік(науқас)күйінен
ажырату.
2. Аортаның құрсақ бөлігі, артериялары,
қанмен қамтамасыз ету аймақтары.
Құрсақ аортасы бел омыртқаның алдыңғы бетінен ұйқыбездің,ұлтабардың
ж/е аш ішектің шажырақайының түбімен
оның сыртына қарай созылады.Құрсақ қолқасынан
тараған қан-тамырлары құрсақ қуысындағы
мүшелерді,оның қабырғаларын қоректендіреді.Құрсақ
қолқасы мықын,құйымшақ артериялары,жамбас
қуысындағы мүшелер мен аяқтарға да қорек
жеткізеді.Сайып келгенде қолқалардан
дене мүшелерінің барлығын артериялық
қанмен жабдықтайтын артериялар басталады.Жүректің
қанайналым шеңбері оның сол қарыншадан
басталатын өрлеуші қолқаның түбінен
шығатын жүректің екі;оң ж/е сол таждық
артерияларынан басталады.Жүректің оң ж.таж.артериясы(a.coronaria
cordis dextra) өрлеуші қолқаның жарты ай тәрізді
қақпақшасының оң жақ қойнауынан басталып,қолқа
тамырды бойлап жүрек құлағының жанымен
көтеріліп,жүректің аорта тұсындағы таждық
жүлгемен оның оң жағын айналып,жүректің
сыртына дейін созылады.Ол осы жерден
қарынша аралық артқы тармақтарға
(ramus interventricularis posterior) бөлінеді.Бұл
тамырлар жүректің ұшына жетіп,жүректің
сол жақ таждық артерияларының тармақтарына
жалғасады.Жүректің оң жақ таждық артериясы
оның оң құлақшасын,сәл алдыңғы,толық
артқы қабырғаларын,қарынша аралық пердесін,қарыншалардағы
емізік тәрізді б/е-ді қоректендіреді.Жүректің сол жақ таж артериясы.(a.coronaria
cordis sinstra ) өрлеуші қолқаның жарты ай тәрізді
қақпақшасы сол жақ қойнауынан басталып,таждық
жүлгемен жүректің сол жағын айналып,сол
құлақшаның алдына дейін созылады.Осы
жерден екі қарынша аралық алдыңғы тармаққа
(ramus interventricularis anterior) ж/е иілген тармаққа
(ramus circum flexus) бөлінеді.Олардың 1-шісі
қарыншаларға тармақталып,жүректің ұшына
жетеді де оң жақ таждық артерия тармақтарына
жалғасады.Иілген тармақ жүректің таждық
жүлгесімен сол жағынан айналып,оң жақ
таждық артериясына жалғасып,жүрек тамырларының
белдігін түзеді.Жүректің сол жақ таж
артериясының тармақтары:сол жақ құлақшаны,қарыншаның
барлық алдыңғы ж/е артқы қабырғаларын
қамтып,қарынша аралық пердесі мен өкпе
бағанасының басталар бөлігін қанмен
жабдықтайды.
3. Сипап сезу мүшесі. Тері құрылысы,
туындылары
Тері ж/е сипап-сезу талдамасының қиян
бөлімдеріне тері (cutis) жатады.Ол дененің
жалпы сыртын қаптайды.Сипап-сезу дегенде теріге
тиген нәрсені қатты,жұмсақ,жылылық,суықтық,ауырғанды
сезу.Құрылысы:тері негізінде үш қабаттан
түзіледі:1)үстіңгі қабат(эпидермис-epidermis)-ұрықтың
даму кезінде оның сыртқы ұрықтың жапырағынан
п.б. Қалыңдығы-0,07-0,4 мм шамасында.Ең қалың
жері-алақан,табан,ең жұқа тері-қабақ терісі; 2)Меншікті тері (corium dermis)-мезедермадан
п.б.,дәнекер ұлпадан ж/е серпімді талшықтардан
түзіледі.; 3)Шел қабаты (tela subcutanea)-дәнекер
ұлпаның коллегендік ж\е серпімді талшығынан
құралып,тор түзеді.Тордың арасын болбыр
дәнекер ұлпа толтырады.Бұл қабат көбінесе
май жасушаларынан түзіледі.Туындылары:тырнақ(ungius)-саусақтар
мен башпайлардың ұшында сырт жағынан
жауып тұратын мүйізді түзіліс.Тырнақ-эпидермис
қабатының туындысы.Шаш-түктер (pili)бұлар да
эпидерми қабатының туындысы.Алғашқыда
алақан,табан,ерін жиектерінен басқа дененің
барлық бөлігіне шаш-түктер п.б.Бірінші
п.бтүктер өте жіңішке,жүн текті (lanugo)жұмсақ
болады.Кейіннен олар тұрақтанып,екінші
реттік жуан шаштарға алмасады.Бұған:денедегі,бастағы(capilli),қастағы(
supercilia) ж/е кірпіктегі (cilia) түктерді жатқызамыз.
2билет.
1.Спланхнология, ішкі мүшелердің
құрылысы мен жіктелуі туралы жалпы мәлметтер
Спланхнология-ішкі мүшелер туралы ілім.Ішкі
мүшелер дене қуысында,оның ішінде кеуде,құрсақ
ж/е жамбас қуысында орналасқан.Сондай-ақ
бас пен мойында да ішкі мүшелер болады.Олар
ағзаның зат алмасу қызметіне қатысады.Ішкі
мүшелер дамуына,құрылыс ерекшелігіне,орналасу
жағдайына,қызметіне қарай жүйелі мүшелерге
бөлінеді.Олар:асқорыту жүйесі(systema digestorium),тыныс
ж.(systema respiratorium)ж/е несеп-жыныс жүйесі(
apparatus urogenitalis).Асқорыту ж.адамның бас,мойын.кеуде,құрсақ
ж/е жамбас қуысы бөліктерінде; тыныс ж-сі бас,мойын ж/е
кеуде қуысының бөліктерінде;несеп-жыныс мүшелері –құрсақ
қуысы мен жамбас қуысында орналасқан.
2. .Асқазан, топографиясы, құрылысы,
маңызы
Ас қорыту жүйесінің ең кеңейген жері
Ересек ад-ң асқазанның сыйымдылығы 3литрдей.Асқазанның
құрылысы:оның кардиал,пилорик бөлігі,денесі,түбі,алдыңғы,артқы
қабырғасы бар..Асқазанның түбі,яғни өңештік
н\е жүреккке жақын кеңдеу бөлігі-көкеттің
астында,құрсақтың сол жағында жатады.Асқазан
алдындағы үстіңгі жағын алдыңғы қабырғасы
(paries anterior),артқы астыңғы жағын артқы қабырғасы
( paries posterior) дейді.Оның сол жағындағы дөңес
жиегін үлкен иіні(curvature ventriculi major),ал оң
жағындағы ойыс жиегін кіші иіні (curvature
ventriculi minor) д.а.Асқазан қабырғасы жалпы
ас қорыту жүйесі секілді сыртқы-сір қабаттан,ортаңғы-б/е
қабаттан,ішкі-кілегей асты ж/ кілегейлі
қабаттардан тұрады. .Асқ-ң орта бөлігі,төмен
қарай бағытталып асқ-ң пилорик бөлігіне
өтеді.Асқ-ң пилорик бөлігінде кіреберіс
ж\е пилорик қуысы бар.Пилорик қуысы,пилорик
жолы болып жалғасады.пилорик қуысының
жолы 12 елі ішек жалғасады
3.Есту мүшеі. Сыртқы, ортаңғы,
ішкі құлақ, дабыл қуысының қабырғалары,
есту сүйекшелері.
Есту мүшесі (organon auditus)-құлақ(auris)қызметтеіре қарай үш бөлімге:сыртқы
құлақ-дыбысты ұстайтын бөлім,ортаңғы
құлақ-дыбысты өткізетін бөлім ж/е ішкі
құлақ-дыбысты қабылдайтын бөлімдерге
бөлінеді.Сыртқы құлақ (meatus acusticus externus)құлақ
қалқан қуысынан басталады.Содан қуыс
артқа ж/е жоғары бұрылып,одан кейін алға
бұрылып ж/е төмен кетіп,дабыл жарғағына
келіп тұйықталады.Құлақ түтігінің ирек
болғаны ол қорғану.Дыбыс жолының ұзындығы
3,5см.Ортаңғы құлақ (auris media)дабыл
қуысынан(cavum tympani),дыбыс сүйекшелерінен(ossicula
auditus)ж/е дыбыс түтігінен( tuba auditiva) құралады.Сыртқы қабырғасына-дабыл
жарғағы (paries membranaceus)жатады.Осы қабырғаның
сүйекті жағындағы күмбез тәрізді қалтасында
(recessus membranae tympani superior) екі есту сүйектерінің;төс
пен балғашықтың бастары орналсақан.Ішкі
қабырғасында ішкі құлақ шекарасы-шытырман(
paries labyrinthicus) жатады.Онда екі түрлі тесік
бар.Оның дөңгелек тесігі-құрыштық(fenestra
cochleae) ал сопақ тесігі-кіреберістік(fenestra
vestibuli).Дабыл қуысы самай сүйектің
дабыл бөлігінде орналасқан,саңылау тәрізді
болып келеді.Оның айналасын ішкі құлақ,ішкі
мойындырық венасы,ішкі ұйқы артериясы,емізік
тәрізді өсіндінің үңгірі ж/е ми сауытының
қуысы қоршап жатады.Осыған орай дабыл
қуысының алты:сыртқы,ішкі,жоғарғы,төменгі,алдыңғы,артқы
қабырғалары болады.Есту сүйекшелері
(ossicula auditus).Дабыл қуысында үш дыбыс сүйекшелері
орналасқан.Олар:балғашық(malleus)-дабыл жарғағының
кіндік бөлігіне сабы арқылы орнығады,
төс(incus)-балға ж/е узеңгі сүйектермен буындасып
жатады,үзеңгі(stapes)-кішкене бастан(caput
stapedies),негізден(basis stpedis),алдыңғы ж/е артқы
қабырғадан(crus ant.et post) құралады.Үзеңгі
негізі ж/е ондағы қабыршақты байламы
арқылы ішкі құлақтың кіреберісінің сопақ
тесігін бекітіп байланысады.
3билет.
1.Остеология, сүйектердің
құрылысы, түрлері, жіктелуі, химиялық
құрамы
Остеология-сүйектер туралы
ілім.Құрылысы:Адамның қаңқасы 250сүйектен
құралады.Олардың 85-і жұптасқан ж/е 80-і
тақ сүйек.Сүйек(os)-мүше,ол арнаулы қызмет
атқарады ж/е негізінен сүйек ұлпасынан
түзіледі.Сүйектердің құрамына кіретін
тұздар зат алмасу процесіне қатысады.Ересек
ер адамның қаңқасының салмағы жалпы дене
салмағының 18% құраса,әйел адамдарда 16%
құрайды.Ал жас нәрестелерде 14%.Барлық
сүйек сыртында сүйек қабығы бар.Ол-жұқа,бірақ
дәнекер ұлпадан тұратын тығыз қабат.Сүйектердің
пішіні мен көлемі оның атқаратын қызметіне
б-ты 4топқа бөледі:1)ұзын н/е жілік сүйегі-қол,аяқтарда
орналасады.Олардың ортаңғы жақтары жіңішке
болып келеді,оны жіліктің денесі д.а.Іші
қуыс болады.Екі ұшы жуандау,оны-жіліктің
басы д.а.2)қысқа с.-білезік
с-рі жатады.Қысқа с-тің негізі кеміктерден
түзілген.3)жалпақ с-р.-өзара
бірігіп,ішкі мүшелер орналасатын қуыс
жасайды.Жамбас,жауырын,қабырға,сегізкөз,ми
сауыты.4)аралас с-р.-пішіні
жағынан әр түрлі омыртқа с-рі,ми сауытының
кейбір с-рі жатады.С-ке беріктік пен қаттылық
беретін зат-остеондар.С-де
болатын ақуыз-оссеин.С.құрамындағы
органикалық заттар-серпімділік,минералды
заттар(кальций тұздары,фосфор қышқылы,магнезия,көмір
қышқылы,хлорлы натрий)-қаттылық қасиетін
беріп,с-тің пішінін сақтауға да қатысады.С-тің
хим.құрамы оның атқаратын қызметіне қарай
өзгереді.Салмақ көп түсетін с-де(омыртқа
жотасындағы бел тұсы,сандағы с-тер)минералды
заттар көп,ал салмақ аз түсіретін с-де(қол
с-тері,мойын омыртқалар)минералды заттар
аз болады.
2. Ішперде (peritoneum), туындылары:
қатпарлар, шыжырқай, шарбылар, байламдар;
ішперденің жапрақшалары, мүшелердің
ішпердеге арақатысы.
Ішперде- құрсақ және жамбас қуыстарының ішкі бетін астарлап жаткан
сірлі қабық. Ол қабырғалық (париетальды) және висцеральды
жапырақтарға бөлінеді. Қабырғалық ішперде құрсақ пен жамбас қуыстарының
қабырғаларын және көкетті (диафрагма)
астарлайды. Ал осы қуыстарда орналасқан
ішкі мүшелер сыртынан висцеральды ішпердемен
қапталған.Қабырғалық ішперде висцеральді(алдыңғы)
ішперденің) аралығындағы мүшелердің
арасында орналасқан ішперденің бөліктері байламдарды(ligamenta),қатпарларды(plica)ж/е шажырақайлар(mesenterium) мен шарбыларды(omentum) түзеді.Байламдар-ішперденің
құрсақ қабырғасынан ішкі мүшелерге ж/е
бір мүшеден 2-ші мүшеге өткен бөлігі.негізгі
байламдар:бауырдың орақша байламы,бауырдың
тәждік байламы,оң ж/е сол үш бұрышты байлам,қарын-талақ
байламы,көкет-талақ б.,бауыр-қарын б.,бауыр-ұлтабарлық
б.Қатпарлар алдыңғы қабырғасындағы
периетальды ішперделерде көптеген қатпарлар
түзіледі.Кіндіктен төмен ортаңғы сызықтың
бойымен қуықтың ұшына дейін созылып жатқан орталық қатпары(plica umbicalis mediana)
бар. Кіндіктен төмен қуықтың бүйір қабырғасы
жағына ортаңғы(медиальды)кіндік қатпары
(plica umbilicales)орналасады.бүйір кіндік қ.(plica umbilicales laternales),бүйір
шат шұңқыры(fossa inguinalis medialis) бар.Шажырқай(mesenterium)-ішпердеден
түзілген екі жапырақша.Ол жап-дың 1-нің
жиегі құрсақ қабырғасына бекиді де2-ші
ұшы бос болады.Салбырап ілінген ұлтабардан
басқа,оның жиектерінде жіңішке ішектер,тоқ
ішектердің көлденең,қима жиек ішектері,соқыр
ішек ж/е тік і.оралып жатыр.Шарбылар(omentum):негізінде
2 қабатталған ішперде жапырақшаларынан
түзілген байламға жатады.Осы 2 қабатты
жап-дың арасы май ұлпасына толы болады.Кіші шарбы май(omentum minus)
бауыр-қарын ж/е бауыр-ұлтабар байламдарына
ұқсас.Ол сол арада п.б.Үлкен шарбы май(omentum major)
үлкен иіннен басталыпшат сүйегіне дейін
төмен түседі де одан кейін жоғары қарай
қайырылып,көтеріледі деұйқыбезі тұсында
париетальды ішпердеге айналады.
3.Сезім мүшелері. Көру
мүшесі. Құрылысы. Көз алмасының
қабаттары.
Көру талдамасының шеткі бөлігіне көз(oculus)жатады.Көру
мүшесі(organum visus)көзалмасынан,көз жүйкесінен
ж/е қосымша мүшелерден:қабақ,жас мүшелері,көзалмасының
б/е-рі,тамырлар,жүйкелер,кірпіктер ж/е
қастардан түзіледі.Көзалмасы(bulbus oculi)шар
тәрізді болып,бассүйектің бет бөлігіндегі
көз шарасында орналасады.Көз а.алдыңғы
дөңес бөлігін-алдыңғы полюсі,артқы ортадағы
бөлігі-артқы полюсі.Екі полюс арасы көз
білігі д.а. Көзалмасы мөлдір заттардан
тұрады:қасаң қабық(conea),көз бұршағы(lens),мөлдір
дене(corpus vitreum) ж/е қоймалжың зат(humor aguosus)
жатады.Талшықты аққабық(tunica fibrosa bulbi)басқа
қабықшаларға қарағанда өте тығыз,берік
болып келеді.Нұрлы қабықша(iris),ортасы
тесік тегеріш тәрізді болады.Нұрлы қабықшаның
ортасындағы дөңгелек тесік көз қарашығы
(pupilla) д.а.Көздің түбінде жарықты сезбейтін
бөлімше бар,оны соқыр нүкте д.а.Көз бұршағы(lens6cristalina)-екі
жағы дөңестелген линза тәрізді түзіліс.Мөлдір
дене(corpus vitriem)көз алмасының өте көп бөлігін,яғни
артқы екі бүйірдегі тор қабықша ж/е алдыңғы
жағынан көз бұршағының аралықтарын толтырып
жатады.Қоймалжың зат(humor aguosus)-түссіз,тынық
сұйықтық,көздің алдыңғы ж/е артқы камерасында
толы болады.Көзде жарық н/е бір дененің
бейнесі көрінуі үшін көзге түсетін сәуле
бағыт реттегіш қасаң қабықшадан,көз қарашығы
арқылы көз камерасындағы сұйықтықтан,көз
бұршағынан ж/е мөлдір денеден өтіп барып,тор
қабаттағы жарық сезетін жасушаларда
бейнеленеді.Бұлар көздің оптикалық жүйесі
д.а.
4.билет.
1.Синдесмология, сүйектердің
байланысу түрлері.
Сүйектердің байланысуы туралы
ілім-синдесмология.Егер сүйектер қорғаныштық
не тірек қызметін атқаратын болса,олар қозғалыссыз тікелей
бірігіп байланыс жасайды.Егер с-тер қозғалмалы
болып байланысса,оны буын н/е қозғалмалы байланыс
д.а.Екі сүйек буындасқанда арасындағы
саңылауда сұйықтық болып жалғасса,оны
с-дің байланысуы жартылай буынды.1.Қозғалыссыз байланыс(синартртозды)байланыс.Қозғалыссыз
кезінде сүйектер өзара дәнекер ұлпасы,шеміршек
ұлпасы н/е сүйек ұлпасы арқылы орнығады.Мұндай
байланыс кезінде сүйектер аз қозғалады,кейде
тіпті қозғалмайды.Сондықтан с-дің бірімен-бірі
қосылысқан ара жігі білінбей,тұтасып
кетеді.Бұл байланыстағы с-дің арасындағы
с-ді жалғастырушы ұлпалар өзгеру жағдайына
қарай 3 түрлі(талшықты,шеміршекті,сүйекті)
болады.1)Талшықты байланыс(articulation
fibrosa) 3 түрлі жолмен байланысады.1)Сүйек
аралығы жарғақшаланып (membrane interossea) байланысады.Бұған
білек ж/е балтыр сүйектерінің ұшы аралықтары
мысал болады.2)Сүйек байлам (ligament) арқылы
жалғасады.Бұған омыртқа өсінділері ж/е
доғалардаың 2-ші омыртқаның сол мүшелерімен
байланысы жатады.3)Ми сауытынң сүйектері
жік (suturae) арқылы байланысады.Талшықты
байланысулардың аралық жарғақ ж/е байлам
түрлерінде қимыл өте аз болады,ал жіктесіп
байланысқанда қозғалыс мүлде болмайды.2)Сүйекті байланыс(synostosis)
жастардан гөрі ересек,егде адамдарда
көбірек кездеседі.Ми сауыты жіктерінің
байланысы да сүйектенеді.Сегізкөз,құйымшақ
ж/е ересек адамдардың жамбас сүйектері
де синостозаға мысал,жамбас сүйегі үш
сүйектен түзілгеніне қарамастан,тұтас
сүйекке айналуы бұған толық дәлел болып
табылады.3)Шеміршекті байланыс(articulation
cartilaginea)қозғалыссыз байланыс болғанымен
де шеміршектің иілгіш майысқыш келеді.Егер
шеміршек жылтыр болса,онда оны гиалинді
синхондроз дейді.Ондай шеміршек 1 қабыртқа
мен төс аралығында болады.Ал шеміршек
талшықты болса,ондай байланыс талшықты
синхондроз д.а.Ондай байланыс көбінесе
күш көп түсіп,сүйек қатты сығылатын аралықтарда
кездеседі ж/е солқылдақтық,иілгіштік
қызмет атқарады.(омыртқалар аралығы).1.Қозғалмалы,буынды,диартрозды
байланыс.Қозғалмалы,қуысты байланыс(articulation
synovialis)-бұл буын.Қозғалыссыз байланысқа
қарағанда қозғалмалы н/е буынды байланыс
түзілуі жағынан күрделі болып келеді.Екі
сүйектің түйіскен жерінде бос орын-қуыс
болады.Буындардың әрқайсысы буын қапшығынан
н/е капсуласынан,буын қуысынан,буын байламынан,буын
ернеуінен,буын тегерішінен ж/е буындасушы
беттерден тұрады.
2. Ауыз қуысы, тіл,
тіс, таңдай. Топографиясы, құрылысы
Ауыз қуысы(cavitas oris) –ас қорыту жолының алғашқы
бөлігі.Ауыз(грекше.stoma) қуысының қабырғалары
сүйекті негізден ж/е б/е-ден құралады.Ауыз
қуысын жоғары жағынан таңдай,төменгі
жағынан тіл ж/е құрмау-жақсүйек б/е-рі,екі
бүйірінен ұрт б/е-рі,алдыңғы жағынан ауыз
қуысының саңылауын жабатын ерін,ал арт
жағынан жұтқыншақ қуысына жалғасатын
есін н/е тамақ тесігі (fauces)шектейді.Тамақ
тесігі үстіңгі жағынан жұмсақ таңдаймен,бүйірінен
таңдай доғасымен,астыңғы жағынан тіл
түбірімен шектеледі.Тіс ж/е иек арқылы
ауыз қуысы,ауыз қуысының кіреберісі (vestibulum
oris) ж/е нағыз ауыз қуысы (cavitas oris propria)болып
екіге бөлінеді.ауыз кіреберісі тіс ж/е
қызыл иек пен ерін ұрт аралығын айналдыра
жиектейтін саңылаулы қуыс.Сыртқы ортамен
ауыз кіреберісі ауыз саңылауы (rima oris)арқылы
жалғасады.Тіл (lingua,glossa)-қимылдап
тұратын б/е-ті мүше.Тілдің үстін,екі бүйірін
ж/е біраз мөлшерде астыңғы жағын сір қабат
қаптайды,ол жүйке мен қан тамырларына
өте бай.Тіл шайнаған кезде тамақты қозғап,дәм
сезу ж/е сөйлеу қызметін атқарады.Тілде
3 бөлік бар:артқы бөлігі-көмейге құрмау
сүйегі арқылы бекіген тілдің түбірі (radix
linguae),ортаңғы бөлігі-денесі (corpus linguae),алдыңғы
бөлігі-тілдің ұшы(apexlinguae) ж/е оның жоғарғы
бетін тілдің үсті (dorsum linguae)д.а.Тілдің
сір қабатының басқа мүшеге қарағанда
ерекшелігі оның б/е-ті қабаты болмайды.Оның
құрылысы өте күрделі.Тілдің үстін бойлай
созылған ортаңғы жүлге (sulcus
medianis linguae) тілді екіге бөліп тұрады.Тілдің
түбірі мен денесі қосылған жерде ін тесігі (foramen cecum
linguae),ал осы екі тесіктен екі жаққа
шекаралық жүлге (sulcus terminalis)бағытталған.Тілдің
үстіңгі бетін майда бүрлер н\е емізіктер
қаптайды.Тіс (dentes) –ауыз
қуысындағы үстіңгі ж/е астыңғы жақ сүйектердің
иектеріндегі тіс ұяларында орналасады. Әрбір жеке тістің сауыты, мойны
және тубірі болады. Тістің ауыз қуысынан
шығып тұрған бөлігі тіссауыт деп
аталады. Оның сырты жылтыр кіреукемен
(эмаль) қапталған.Кіреукенің бұл қасиеті,
оның құрамындағы бейағзалық заттарға
тікелей байланысты. Тіс кіреукесінің
95%-ы кальций фосфатының қосылысынан тұрады.
Бұдан басқа оның құрамында фтор, мыс, мырыш, темір,кремний және т.б. заттар кездеседі. Тістің
келесі бөлімі - тіс мойын. Тіс
мойны арқылы жақ сүйектеріндегі тіс ұяшықтарына цемент заты арқылы бекиді. Тістің үшінші
бөлімі - түбірі. Тіс түбірі
жақсүйектердегі арнайы ұяшықтарда орналасқан.
Курек және сойдақ тістердің түбірі бір-бірден
болса, азу тістердің түбірі екеу (кіші
азу тістерде) немесе үшеу (соңғы үлкен
азу тістерде). Тіс түбірінің ұшында кішкене
тесік болады. Осы тесік арқылы тістің
ішіне қантамырлары мен жүйкелер енеді.
Тістің ішкі қуысы кеуекті дәнекер ұлпасымен
толтырылған. Тістің түбірлері дәнекер
ұлпалы талшықтар арқылы тіс ұяшықтарына
өте берік бекіген.Тістер сүт тісі ж/е
тұрақты тіс болып екіге бөлінеді.Таңдай(palatum) алдыңғы
бөлігі қатты,ал артқы бөлігі жұмсақ болып
келеді.Қатты таңдай (palatum
durum)-бассүйектегі таңдай сүйек.атты
таңдай қалың да тығыз сір қабатпен қапталып,сүйек
қабығына тұтасып кетеді.Қатты таңдайдың
ортасынан тағдай жігі (raphe palate)байқалады.Жұмсақ таңдай(palatum
molle) б/е-тер неізінде түзіліп,оны сір
қабатпен қаптайды.Жұмсақ таңдайдың ортаңғы
бөлігіндегі салбырап көрінетін өсімше кішкене тіл(uvula palatinа)
ж/е артқы жағында таңдай пердесі (veli palatine)
болады.Жұмсақ т-дың екі жағын қаптайлай,төмен
қарай таңдай доғасы түседі.Алдыңғысы
таңдай-тіл доғасы(arcus palate glossus) тілдің
түбінен,ал артқысы таңдай-жұтқыншақ доғасы
(arcus palatopharyngeus)жұтқыншақтың қабырғасынан
басталады.Осы екі доғаның аралығында
ойыстанып келген жерге асқорыту жолының
сір қабатынан п.б.ең үлкен сарысу түйіні-таңдай
бадамашасы(tonsilla palatine)орналсады.